فرقا ۽ اتفاق
ٻي ضروري ڳالهه هي آهي ته جيڪڏهن سڀ ماڻهو علم کي لڳي وڃن ۽ سڌيءَ طرح قرآن ۽ حديث جو علم حاصل ڪن ته به گهڻي قدر اختلاف هليا ويندا.
مان هاڻي ڪن فرقن بابت ٿورو ڪجهه لکڻ گهران ٿو. جيتري قدر مون کي علم آهي تنهن مان نتيجو اهو ئي ڪڍان ته شيعن ۽ سنين جا فرقا ملڪي تڪرارن يعني خلافت جي سوال تي اختلاف هئڻ ڪري پيدا ٿيا. هڪڙو فرقو هميشه اها ڪوشش ڪندو رهيو ته خلافت بنو فاطمه وارن کي ملڻ گهرجي. انهي ڪري وقت جي خليفن بنو فاطمه وارن تي سخت ظلم ڪيا، جنهن ڪري پاڻ هنن لاءِ وڌيڪ همدردي پيدا ٿي. ٿي ڪجهه ڪين سگهيو پر نتيجو اهو ٿيو جو هڪڙو فرقو ٺهي پيو جن ملڪي سوالن کي مذهبي سوال کڻي بڻايو. چوندا آهن ته "مئا پَرُ، پِٽِجن هيلهه.“ هي به ساڳيو قصو آهي. خلافت پهريائين حضرت علي رضي الله کي ملڻ کپندي هئي يا نه تنهن سوال جو فيصلو انهن مسلمانن کي ڪرڻو هو. هن وقت انهيءَ سوال کي ڇيڙڻ مان عملي فائدو ڪهڙو؟. انهيءَ زماني جي مسلمانن غلط فيصلا ڪيا يا صحيح ڪيا تنهن جو حساب الله تعاليٰ وٽ ڏنو هوندائون ۽ ڏيندا. اسان کي انهن سوالن جو فيصلو ڪرڻو آهي جيڪي هاڻي اسان کي درپيش آهن.
مگر جيئن زمانو گذرندو ويو تيئن ضد سببان هروڀرو به اختلاف پيدا ڪيا ويا. شيعا پهريائين ٽن خليفن بلڪ اهل بيتن کان سواءِ سڀني اصحابن کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ بلڪ منافق وغيره ڪوٺڻ کي ايمان جو جزو سمجهڻ لڳا. سني وري هن عقيدي تي ايمان جو جزو سمجهڻ لڳا ته سڀني کان ڀلارو حضرت ابوبڪر صديق پوءِ حضرت عمر پوءِ حضرت عثمان ۽ پوءِ حضرت علي () هو. ازانسواءِ امير معاويه ۽ يزيد ۽ سندن اولاد جي طرفداري ۾ به حد کان ٻاهر لنگهي ويا اگرچه پوئين سوال سان نه هن وقت اسان جو ڪو تعلق؟ آهي تي ڪونه. فلاڻو ماڻهو جو تيرهن سو ورهيه اڳي گذاري ويو سو مسلمان هو يا نه، چڱو هو يا خراب تنهن جو اسان جي مذهب سان ڪهڙو تعلق. اسان جو مذهب آهي قرآن ۽ حديث. البت پهرين ٽن خليفن ۽ اصحابن سڳورن کي گهٽ وڌ چوڻ جو تعلق؟ اڻ سڌيءَ طرح سان وڏو اثر ٿو رکي. سڌيءَ طرح سان ته اسان جو واسطو انهن عقيدن ۽ احڪامن سان آهي جيڪي قرآن شريف ۽ رسول الله ﷺ پنهنجن قولن ۽ فعلن جي وسيلي اسان جي رهنمائي ۽ تعميل لاءِ سيکاريا آهن. مگر قرآن شريف ۽ صحيح روايتون ڏيکارين ٿيون ته رسول الله ﷺ اهڙي قوم پيدا ڪري ويا جنهن کي خير الامم سڏجي ٿو. شيعا جيڪڏهن سمجهن ٿا ته اصحاب منافق ۽ ڪوڙا هئا ته نه رڳو الله ۽ سندس رسول ﷺ ڪوڙا ٿي ٿا پون، پر هي ڳالهه به ثابت ٿي ٿئي ته رسول الله ﷺ جن پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ڪونه ٿيا، يعني جاهل ۽ وحشي عربن ۾ سڌارو ڪونه ڪري سگهيا. حالانڪه غير مسلمان به قبول ٿا ڪن ته رسول ﷺ وحشين کي مهذب قوم بڻائي ويا. سچي ڳالهه آهي ته ڪن اڳوڻن پيغمبرن کي به پوري ڪاميابي حاصل نه ٿي. انهيءَ ڪري ڪو هنن جو شان گهٽ نه چئبو. پر جن جن ماڻهن مٿن ايمان نه آندو سي تباه ٿي ويا. ازان سواءِ هو آخري پيغمبر نه هئا. آخري پيغمبر اهو ئي هئڻ گهرجي جو ڪامياب ٿئي ۽ سندس قوم سندس تعليمات کي عملي جامون پهرائي. ان جو نتيجو حاصل ڪري پوين لاءِ ڪافي مثال ثابت ٿئي. مون کي يقين آهي ته جن شيعن صاحبن کي چڱو علم آهي سي اصحاب ثلاثه کي گهٽ وڌ چوڻ بدران سندن تعريف ئي تعريف ڪن. مثلن آنربل سيد امير علي هڪ شيعو هو مگر اصحابن سڳورن کي نهايت سچو ۽ اعليٰ اخلاق وارو ٿو سمجهي.
ٻي ڳالهه ضروري هي آهي ته قرآن شريف جي عبارت گهڻي قدر مجمل آهي. رسول الله ﷺ جا قول ۽ فعل ان جو تفسير آهن. تاهم اصحابن سڳورن جا قول ۽ فعل موجود نه هجن ها ته اسان پوين جي لاءِ گهڻي قدر مونجهارو ٿئي ها. اهو ئي سبب آهي جو رسول الله ﷺ جن پاڻ فرمايو ته منهنجا اصحاب هدايت جا ڏيئا آهن.
پر شيعا چون ٿا ته حضرت علي رضي الله ۽ ٻيا يارهن امام هدايت لاءِ ڪافي آهن. مون کي يقين آهي ته حضرت علي، امام حسن، امام حسين، امام باقر ۽ امام جعفر صادق نهايت اعليٰ درجي جي رهنمائي ڪري ويا آهن ۽ مون کي اهو به گمان آهي ته سني صاحبن انهن جي تصنيفن مان اهو فيض نه ورتو آهي جو وٺڻ گهربو هو (بلڪ هنن ٻين اصحابن سڳورن جي واٽ به گهڻي قدر ڇڏي ڏني آهي جيئن هن ڪتاب ۾ ثابت ڪري ڏيکاريو اٿم) پر رڳو انهن جي رهنمائي ڪافي ناهي ڇو ته انهن مان فقط حضرت علي رضي الله کي خلافت ملي سا به تمام ٿورو وقت هلي ۽ اهو ٿورو وقت به جنگين ۽ انقلابن ۾ صرف ٿي ويو. مگر حضرت علي پهرين ٽن خليفن جي وقت ۾ هميشه خلافت جي بارگاه ۾ حاضر رهندو هو. سڀ ڪم ڪار ۽ فيصلن ۾ سندس صلاح ۽ مشاورت ورتي ويندي هئي. ان وقت پاڻ کيس اسلام سمجهائڻ لاءِ ڪافي فرصت هوندي هئي. سندس خطبن وغيره مان اسان کي پورو پورو فيض وٺڻ گهرجي.
اتفاق سان شيعن صاحبن جي هڪڙي مجتهد سان مون کي ملڻ جو موقعو مليو. جيڪا گفتگو ڪيائين تنهن مون کي بلڪل حيران ڪري ڇڏيو. هن چيو ته قرآن شريف سمجهائڻ جي طاقت فقط رسول ﷺ کي هئي. اهو لدني علم پاڻ صرف حضرت عليءَ کي ڏيئي ويا جو پنهنجو لعب مبارڪ حضرت عليءَ جي دهن مبارڪ ۾ وڌائون. پوءِ هر هڪ امام اهو علم ساڳيءَ طرح ٻئي کي ڏنو تان جو ڪل ٻارهن امام ٿيا ۽ امامن جو سلسلو ختم ٿيو. مون پڇيو ته جيڪڏهن ٻارهن امامن کي قرآن شريف سيکارڻ ۽ سمجهائڻ جي طاقت هئي ته ٻارهن امامن کان پوءِ هيترين صدين ۾ ڪنهن قرآن شريف سمجهايو ۽ هاڻي ڪير سمجهائي. فرمايائين ته هاڻي ڪوئي ڪونهي. هي آزمايش جو زمانو آهي. هن جو مطلب اهو ٿيو ته ٻارهين امامم جي گذارڻ بعد مسلمانن کي قرآن شريف سمجهڻ جي نڪا طاقت آهي نڪو انکي پڙهڻ ۽ سمجهڻ جو حق اٿن. ٻارهين امام بعد اسان سڀ ۽ خود پاڻ متجهد صاحب گمراه آهيون. جيڪڏهن ائين آهي ته قرآن شريف، نماز، روزا ۽ ٻيا اسلامي عمل وغيره سڀ ڇڏي ڏيڻ گهرجن. (نعوذ بالله منها) الله تعاليٰ اهڙو بي انصاف ڪيئن ٿيندو جو جيڪڏهن قرآن شريف سان گڏ ڪنهن لدني علم واري امام جي ضرورت به هجي ته به اهڙو امام پيدا نه ڪري ۽ اسان کي گمراه ڪري هلاڪ ڪري ڇڏي. ها جيڪڏهن ائين چوي ها ته انهن ٻارهن امامن جون تصنيفون اسان جي لاءِ ڪافي رهنما آهن ته پوءِ کائنس پڇان ها ته مهرباني ڪري انهن جي تصنيفن جي لسٽ ڏيو. مان خوشيءَ سان اهي پڙهندس ۽ ڪو به سني انهن جي پڙهڻ ۽ انهن مان فيض وٺڻ کان انڪار ڪونه ڪندو. نه وري انهن امامن جي تعليمات ۽ ٻين امامن جي تعليمات ۾ ڪو تفاوت هوندو. جي هوندو ته بلڪل فروعي مسئلن ۾، جيئن خود سنين جي امامن جي وچ ۾ به فروعي اختلاف آهن.
ٻي حيرت جهڙي ڳالهه مجتهد صاحب اها فرمائي ته اصحاب سڳورا منافق هئا ۽ شروعات کان ئي انهيءَ خيال سان مسلمان ٿيا هئا جو کين عقل جي وسيلي پڪ ٿي ته ڪنهن ڏينهن حضرت جن بادشاهه ٿيندا ۽ پوءِ سندن وصال بعد اسان بادشاهي ڪنداسين. جيڪي قربانيون اسلام واسطي ڪيائون سي به انهيءَ خود غرضي جي نيت سان ڪيائون. الله اڪبر! هن مجتهد صاحب کي اها به خبر ڪانهي ته خلافت حاصل ڪرڻ بعد موجون ماڻيائون يا ٻيڻا بار گردن تي رکي آرام ڦٽائي تڪليفون سهي قوم جي خدمت ڪيائون. مون کانئس پڇو ته رسول الله ﷺ جن کي اها خبر ڪا نه هئي ته هو منافق آهن. پاڻ فرمايائين ته خبر هين. مون چيو ته پوءِ اهڙن منافقن کي ڇو پنهنجي ويجهو رهڻ ڏنائون ۽ سندن تعريف ڪيائون، ساڻن مائٽيون ڳنڍيائون ۽ کانئن هر قسم جي مدد ورتائون. تنهن تي جواب ۾ چيائين ته رسول خدا جا منافقن کان به ڪم وٺندا آهن جيستائين ڪ اهي ظاهر ظهور منڪر ۽ ڪافر سڏائين. (نعوذ بالله منها) هي خود رسول الله ﷺ جي هتڪ ۽ توهين آهي. بلڪ کين به منافق ڪوٺڻ جي برابر آهي. انهيءَ مجتهد صاحب کي جيڪڏهن ان ڳالهه جو فيصلو ڪرڻو هجي ته غير مسلمانن کان ڪرائي جي نه شيعا آهن نه سني آهن بلڪ مسلمان ئي نه آهن.
جيڪڏهن ٻيا شيعا به هن ردي مجتهد جهڙا آهن ته پوءِ منهنجي اها تمنا ته سني شيعا هڪ ٿي وڃن، سا هڪ خواب آهي بلڪ جنون آهي. پر مان نٿو ڀانيان ته سڀ شيعا انهن خيالن جا آهن. پر جيڪڏهن آهن به ته به ڪوشش ڪرڻ ۽ ڪوشش جاري رکڻ سڀ ڪنهن چڱي عالم جو فرض آهي. بلڪ عالمن کي گڏجي متفق طور اهڙي ڪوشش وٺڻ گهرجي ته سڀ فرقا گڏجي هڪ ٿي وڃن.
شيعن ۽ سنين جي وچ ۾ نه رڳو مٿيان اختلاف آهن پر ضد ۽ عناد سببان فقهي مسئلن ۾ به گهڻا اختلاف پيدا ٿي ويا آهن. اهي به ڪانفرنس جي وسيلي گهڻي قدر ميٽجي سگهجن ٿا. فروعي مسئلن ۾ اختلافن هوندي به گڏجي هڪ ٿي سگهجي ٿو. پر مکيه سوال آهي نماز جو. سنين ۽ شيعن جي نماز پڙهڻ جو طريقو اهڙو مختلف ٿي پيو آهي جو شيعا سني امام جي پٺيان نماز پڙهڻ پسند نه ڪندا ۽ سني شيعي امام جي پٺيان نماز پڙهڻ پسند نه ڪندا. ۽ اتفاق جو سڄو مدار آهي به گڏجي نماز پڙهڻ تي. تنهنڪري جيڪا ڪوشش پهريائين ڪرڻ گهرجي ۽ جنهن تي سڄي طاقت صرف ڪرڻ گهرجي سا نماز جي اختلافن مٽائڻ ۽ گڏجي نماز پڙهڻ بابت ڪرڻ گهرجي. اگرچه اختلاف نه مٽجي سگهن ته به منهنجو خيال ته هيئن ٿو چوي (ممڪن آهي بلڪ گمان آهي ته مان بلڪل غلط آهيان) ته جتي شيعا گهڻا هجن اتي سني، شيعي امام جي پٺيان فرض پڙهن ۽ جتي سني گهڻا هجن اتي شيعا سني امام جي پٺيان فرض پڙهن ۽ باقي نماز شيعا ۽ سني پنهنجي نموني پڙهن پوءِ مسجد ۾ پڙهن توڙي گهر ۾ وڃي پڙهن. پر جيڪڏهن شيعا مقتدي يا سني مقتدي سمجهن ته اها فرضي نماز ڪانه ٿي ته اها به جماعت سان پڙهڻ بعد وري اڪيلائي ۾ پڙهن جيئن جمعي جي نماز بعد آخر ظهر پڙهبي آهي. شيعن بابت چيو ويندو آهي ته هو قرآن شريف کي مڃن ئي ڪونه. مان ڀانيان ٿو ته اهو الزام فقط غلط فهمي تي مبني آهي. ڪن جاهل شيعن برابر اڻ سڌيءَ طرح قرآن شريف جي صحت ۾ شڪ آندو هوندو. مگر اهو الزام عام طرح لڳائي نٿو سگهجي.
احمدي فرقي وارن جا ٻه حصا ٿي پيا آهن. هڪڙا قاديان وارا جيڪي مرزا غلام احمد کي نبي ٿا سمجهن ۽ ٻين مسلمانن کي منڪر ٿا ڪوٺين ۽ ساڻن گڏ نماز نٿا پڙهن. انهن کي الله سمجهائي! هو ٻين مسلمانن کان بلڪل جدا ٿي ويا آهن. ٻيا لاهور وارا خواجه ڪمال الدين ۽ مولانا محمد علي جي پارٽي وارا آهن جي مرزا غلام احمد کي مجدد ٿا سمجهن. چون ٿا ته اسلام ۾ فرقو ئي ڪونهي. سڀ اهل قبله مسلمان آهن. هو ڪنهن جي به پٺيان نماز پڙهڻ لاءِ تيار آهن.
منهنجي دل ٿي چوي ته جيڪڏهن اسان سچي دل سان گڏجڻ چاهيون ۽ نماز گڏجي پڙهون ته رفته رفته مکيه اختلاف مٽجي ويندا. جيڪڏهن اسان کي پاڻ ۾ گڏجڻ تي دل ئي نٿي ڪڍي ۽ دل وجان سان ڪوشش ڪرڻ کان نٽايون ٿا ته پوءِ اسان جي مسلماني ۾ ئي شڪ آهي ڇو ته اسلام جو وڏو مدار اتفاق تي آهي. سورت آل عمران جي ستين رڪوع ۾ الله تعاليٰ ٿو فرمائي ته چؤ ته اي اهل ڪتاب وارا! اچو هڪڙي اهڙي ڪلمي تي جو اسان جي ۽ توهان جي وچ ۾ مشترڪ آهي (يا انصاف وارو آهي) ته اسان الله کان سواءِ ڪنهن جي به عبادت نه ڪنداسين، نه ساڻس ڪنهن کي شريڪ ڪنداسين. نڪي اسان منجهان ڪي خدا کي ڇڏي پاڻ مان ٻين کي رب ڪري وٺنداسين (ڇو ته رب فقط هڪ ئي آهي).
ناظرينو! انصاف ڪيو ته جڏهن الله تعاليٰ اسان کي غير مسلمانن سان به هڪڙيءَ ڳالهه تي اتفاق ڪرڻ جو حڪم ٿو ڏئي تڏهن اسان کي اهل قبله ڪلمه گو قرآن شريف تي ايمان آڻيندڙ مسلمان ڀائرن، سان جن سان ڪيترين ئي ڳالهين ۾ موافقت آهي تن سان اتفاق ڪرڻ جو ڪيڏو نه سخت تاڪيد ۽ جدا ٿيڻ کان ڪيڏي نه ترهيب هوندي.