شيخ حافظ وهبه نجدي جي تقرير جو اختصار
ستين صدي هجريءَ ۾ مشهور عالم شيخ ابن تيميه پيدا ٿيو. عجب جي ڳالهه آهي ته يورپ ۾ به ساڳئي وقت مارٽن ليوٿر پيدا ٿيو ۽ ٻنهي ساڳئي قسم جو اصلاح ڪرڻ شروع ڪيو. فقط مذهب جو تفاوت هو يعني مارٽن ليوٿر عيسائي مذهب ۾ پيدا ٿيل خرابين جي بيخڪني ڪرڻ لڳو ته ابن تيميه وري اسلام ۾ پيدا ٿيل گمراهين جي پاڙ پٽڻ لڳو. ليوٿر پادرين تي نڪته چيني ڪئي ته ابن تيميه وري ملن ۽ صوفين جي سار لڌي. جيئن ليوٿر انجيل ۽ توريت جي سليس تعليمات جي تبليغ ڪرڻ لڳو ۽ پادرين جي پيدا ڪيل بدعتن جي مخالفت ڪيائين تيئن ابن تيميه قرآن مجيد ۽ حديث شريف ڏي رجوع ٿيڻ جي هدايت ڪرڻ لڳو ۽ ظاهر ڪرڻ لڳو ته انسان سڌيءَ طرح سان پنهنجي خالق ڏي رجوع ٿي سگهي ٿو کانئس ئي مدد گهري سگهي ٿو.
منهنجو نوٽ: هتي ڪجهه سمجهاڻيءَ جي ضرورت آهي. ليوٿر جي زماني تائين پادرين کي عام عيسائين تي ڪلي اختيار هو. روم جي پوپ کي الله تعاليٰ جو عيوضي سڏيو ويندو هو ۽ ايئن سمجهيو ويندو هو ته پوپ ۽ پادرين جي وسيلي کان سواءِ الله تعاليٰ جي نڪي عبادت ڪري ٿي سگهجي، نڪي کانئس دعا گهري ٿي سگهجي ۽ نڪي گناهن جي معافي گهري ٿي سگهجي. جڏهن ڪو ماڻهو گناه ڪندو هو ۽ توبه ڪرڻي هوندي هيس يا مرڻ وقت ڏوه بخشائڻا هوندا هئس ته هو ڪنهن پادريءَ کي آڻائي سڀ سچيون ڳالهيون ۽ ڪيل ڏوه ٻڌائيندو هو. پادري هن کان پنهنجي لاءِ صدقا وغيره وٺي هن کي پاس لکي ڏيندو هو. پوءِ سمجهيو ويندو هو ته هن جا گناه معاف ٿيا ۽ اها پاس بهشت جي دروازي کولائڻ لاءِ ڪافي سمجهي ويندي هئي. انهيءَ ڪري پوپ ۽ سندس چيلن کي عوام الناس خواه بادشاهن تي ايتري اختياري ۽ زور هو جيترو ڪنهن به بادشاه کي رعيت تي نڪو ٿيو نڪو ٿيندو. جيئن هندستان ۾ ويدن ۽ شاسترن پڙهڻ جو حق فقط برهمڻن کي هو، تيئن يورپ ۾ بائيبل پڙهڻ جو حق به فقط پادرين کي هو. پوءِ هو جاهل ماڻهن کي جيئن وڻندو هو تيئن پنهنجي غرضن لاءِ نچائيندا ڦيرائيندا هئا. مارٽن ليوٿر انهن ڳالهين جي خلاف ويو. ساڳي طرح ابن تيميه به مسلمانن کي سيکارڻ لڳو ته خود غرض ملن ۽ درويشن جي چنبي ۾ نه اچو. سڌي طرح قرآن ۽ حديث جو علم حاصل ڪيو ۽ الله تعاليٰ جي ئي ٻانهپ ڪيو ۽ کانئس ئي مدد گهرو. (هي سمجهاڻي منهنجي آهي نه حافظ وهبه جي).
ابن تيميه مقلدن جي به خلاف هو مقلد چئن مذهبن مان هڪ مذهب کي چهٽي پوندا هئا. هو اجتهاد جي فائدي ۾ هو هن جي راءِ هئي ته سمجهڻ ۽ سمجهه هلائڻ جو حق سڀ ڪنهن کي آهي ۽ ڪو به انسان سورهن آنا صحيح يا حق تي ٿي نٿو سگهي سواءِ پيغمبر سڳورن جي.(نوٽ: اجتهاد جي معنيٰ هتي اها ناهي ته جنهن کي جيئن وڻي تيئن نوان رستا پيدا ڪري پر معنيٰ هي آهي ته هر ڪوئي قرآن ۽ حديث ۽ اسلامي احڪام سمجهڻ جي ڪوشش ڪري. ائين نه ته جيئن ڪو ٻيو چئيس تيئن مڃي ۽ ڪري. ان لاءِ نه سند گهري ۽ نه سوال ڪري. اڄ ڪلهه مولوين کان سوال ڪبو آهي ته غصي کان بيتاب ٿي پوندا آهن ڄڻ ته کين ڪا گار ڏني ويئي يا سندن جاگير ڦري ويئي. (هي نوٽ منهنجو هنيل آهي))
هن ڳالهه ۾ به ابن تيميه هوبهو مارٽن ليوٿر وانگر هو ڇو ته هن به انهيءَ خيال جي مخالفت ڪئي ته بائيبل سمجهڻ جو حق فقط پادرين کي آهي. ازان سواءِ ابن تيميه ان زماني جي مروج احمقانه عقيدن تي زورشور سان حملا ڪيا ۽ اعلان ڪيائين ته توبه جو دروازو سڀڪنهن لاءِ کليل آهي. ساڳيءَ طرح ليوٿر به پادرين جي شفاعت جي خلاف هو (پادرين جي شفاعت بابت مون مٿي پهرئين نوٽ ۾ سمجهاڻي ڏني آهي)
مطلب ته ٻنهي مصلحن خدا جي خلق کي ملن ۽ پادرين جي چنبي مان ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي بشرطيڪ اها آزادي انهيءَ حد تي نه پهچي جو مذهب جي سچن اصولن کي به ترڪ اچي وڃي.
اوهان کي عجب لڳندو ته نجد ۾ وهابي ۽ وهابيت جو لفظ ڪنهن ٻڌو به ڪونهي. اهو لفظ گهڻو ڪري ترڪي سلطنت ڪنهن پوليٽڪيل مقصد يا پاليسي جي ڪري ٺاهيو. مقصد اهو ٿو ڀائنجي ته سڄي اسلامي دنيا کي نجدين جي خلاف ۽ نجدين جو دشمن بڻائجي. هن طرح مشهور ڪرڻ سان ته نجدين چئن امامن ۽ سندن چئن مذهبن کان ٻاهر نڪري اسلام جو نئون فرقو ٺاهيو آهي جنهن جو نالو وهابيت آهي. پر اهو سفيد ڪوڙ هو ۽ آهي. ڇو ته نجد جا ماڻهو امام احمد ابن حنبل جا پيروي ڪندڙ سڄي دنيا ۾ پکڙيل آهن.
پر اگرچه وهابي ۽ وهابيت جو لفظ نجد ۾ معلوم به ڪونهي ته به مان پنهنجي تقرير ۾ اهو ئي لفظ ڪم آڻيندس ڇو ته سڄي دنيا ۾ نجدين لاءِ اهو ئي لفظ مشهور ڪيو ويو آهي.
محمد ابن عبدالوهاب
شيخ محمد ابن عبدالوهاب سنه 1703 عيسوي ۾ هڪڙي ڳوٺڙي ۾ ڄائو جيڪو ڳوٺ رياض جي اتر ۾ آهي ۽ رياض نجد جي رياست جو هاڻوڪو گاديءَ جو هنڌ آهي. ابتدائي تعليم پنهنجي والد کان ورتائين. پوءِ الحصا، حجاز ۽ بصره ۾ علم ۽ تعليم جي تلاش ۾ سفر ڪيائين. ان طرح حديث جي علمي فقه ۽ عربي زبان ۾ ماهر ٿيو. جلدئي مذهب جي هر شعبي ۽ شاخ جو علم حاصل ڪيائين. ازان سواءِ مختلف ملڪن ۾ جيڪي اسلام جي اسپرٽ جي خلاف عمل ۽ عقيدا رائج ٿي ويا هئا تن جي خبر پيس. تنهن کان سواءِ ابن تيميه جون تصنيفون ۽ سندس پوئلڳن خصوصن ابن القيم ۽ ابن ڪيثر جون تصنيفون چڱيءَ طرح پڙهيائين.
ان زماني ۾ نجد جي حالت
نجد ان وقت ۾ مختلف فرقن جي دشمنين ۽ جهيڙن جو گويا جنگ جو ميدان هو، جيڪي سڀ اسلام جي سچي اسپرٽ جي خلاف هئا. مثال طور انهن قبرن جو مثال وٺو جي سمجهيون وينديون هيون ته رسول الله ﷺ جي اصحابن سڳورن جون هيون. هڪڙي اهڙي قبر الجبليه ۾ هئي جا حضرت عمر جي فرزند زيد (رضي الله) جي سمجهي ويندي هئي. ماڻهو هزارن جي تعداد ۾ ان قبر تي ويندا هئا ۽ رزق جي ڪشادگي ۽ ٻين دنيائي احتياجن جي پورائي لاءِ دعا گهرندا هئا. دريه ۾ به ساڳئي قسم جون قبرون هيون. اتي به ساڳين مطالبن لاءِ ماڻهن جا ميڙ ويندا هئا. پر سڀ کان وڌيڪ عجب جهڙي ڳالهه هي هئي ته ”بلادت الفده“ ۾ هڪڙو نر کجي جو وڻ هو جتي ڪنواريون زالون اچي مڙنديون هيون ۽ وڏي جوش سان التجا ڪنديون هيون ته کين سال جي پڄاڻيءَ کان اڳ ور ملي.
دريه جي ويجهو هڪ غار هئي جنهن کي سڀ ماڻهو متبرڪ سمجهندا هئا هن ڪري سمجهيو ويندو هو ته هڪڙي امير جي نياڻي ان ۾ پناه ورتي هئي. آکاڻي آهي ته ان مائيءَ تي ڪنهن ظالم بادشاه ظلم ڪرڻ ٿي گهريو. هوءَ انهن جبلن ڏي وٺي ڀڳي. اُتي خرق عادت (ڪرامت) سان هڪ غار کلي پئي جنهن ۾ هنکي پناه ملي. مذهب جي حالت اها هئي.
ملڪي حالت اها هئي جو بادشاه ۽ سندن امير پنهنجي مرضي ۽ خواهشن تي هلندا هئا. انتظام ۽ فيصلا شرعي قانون موجب نه پر پنهنجي خيال تي ڪندا هئا. اميرن ۽ قبيلن جي وچ ۾ سدائين جنگ و جدل جاري هوندي هئي.
مختصر طور نجد جي اها حالت هئي جڏهن شيخ محمد ابن عبدالوهاب پنهنجي وطن موٽيو. هو پنهن جي ڳوٺ عينيه ۾ اچي مقيم ٿيو جتي رهي هڪدم ڪوششون شروع ڪري ڏنائين ته نجد کي سڀني خرابين کان پاڪ ۽ صاف ڪريان. هو وعظ ڪرڻ لڳو ته سچي ۽ صاف اسلام ڏي موٽو، متاءَ خرين جون ٺهيل بدعتون ڪڍي ڇڏيو ۽ اهي سڀ ڳالهيون ڦٽي ڪيو جيڪي اسلام جي اسپرٽ جي خلاف آهن. نه رڳو ماڻهن ۾ اهي وعظ ڪرڻ لڳو پر خود حاڪمن کي به هدايت ڪرڻ لڳو ته ڪورٽن ۾ شرعي قانونن تي عمل ڪيو. هن اها تبليغ بلڪل صلح سانت سان ادا ڪئي. ۽ پڻ ٻين ملڪن جي مذهبي امامن سان خط و ڪتابت جو رستو رکيائين ۽ خطن ۾ اسلام جي بگاڙي ۽ برباديءَ تي پنهنجي افسوس ۽ درد جو اظهار ڪيائين ۽ انهن کي ترغيب ڏنائين ته اسلام ۾ اصلاح ڪرڻ لاءِ اٰٿي کڙا ٿيو. انهيءَ تي سندس مخالفن کي باهه لڳي ويئي خصوصن رياستن جي والين ۽ اميرن جي اقتدار ۽ طاقت کي انهيءَ وعظ منجهان خطري جو امڪان هو، تن سخت مخالفت ڪئي. آخر هن کي شهر نيڪالي ڏني ويئي ڇو ته بني خالد ۽ الحصا جي امير لکيو ته جيڪڏهن انهيءَ کي ڪڍي نه ڇڏيندو ته مان توهان جي شهر تي حملو ڪندس.
سنه 1741 عيسوي ۾ پنهنجو ڳوٺ ڇڏي دريه ۾ ويو، ۽ اٰتي جي امير محمد سان مليو. ٻنهي يڪراءِ ٿي ارادو ڪيو ته ديني اصلاحيت جو ڪم زور شور سان ڪيون ۽ سڄي عربستان مان بدعتون ڪڍون ۽ شهري ماڻهن خواه بدوين ۾ سچي اسلام جي تبليغ ڪيون. ان ڪم ۾ جيڪي تڪليفون درپيش اچن ۽ جيڪي خطرا ۽ نقصان مخالفن جي هٿان رسن تن جي مطلق پرواه نه ڪنداسين. هنن کي يقين هو ته الله تعاليٰ جي فضل جي ڪري اسان سڀني کان وڌيڪ طاقتور آهيون ۽ حق تي هئڻ ڪري اسان مضبوط حفاظت هيٺ آهيون.
ابن عبدالوهاب صلح سانت سان تبليغ ڪرڻ لڳو. پر جڏهن ڏٺائون ته مخالف يڪمشت ٿي کين نابود ڪرڻ جون تياريون ڪري رهيا آهن تڏهن تلوار مياڻ مان ڪڍي جهاد جو اعلان ڪيائون. اهي لڙايون سٺ سالن کان به مٿي جاري رهيون.
سنه 1745 عيسوي ۾ امير محمد وفات ڪئي پر سندس پٽ عبدالعزيز به پنهنجي پيءَ جي پيروي ڪري ابن عبدالوهاب کي پنهنجي خيالن جي تبليغ ڪرڻ ۾ مدد ڏني.
اگرچ سعود گهراڻي کي گهڻن دشمنن سان مقابلو ڪرڻو پيو ته به مخالفن جو مقصد حاصل نه ٿيو. رفته رفته ابن عبدالوهاب جي تبليغ به ڪامياب ٿيندي ويئي ۽ ابن سعود جو عربستان تي تسلط به وڌندو ويو.
سنه 1791 عيسوي ۾ ابن عبدالوهاب وفات پاتي. وفات کان اڳي پنهنجو ڪم مضبوط بنياد تي قائم ڪري ويو. سندس پٽ به سندس نقش قدم تي هليا ۽ انهن ابن سعود جي گهراڻي سان اڃان به وڌيڪ اتفاق قائم ڪيو.
سنه 1805 ۾ ابن سعود جي حڪومت جزيرت العرب جي گهڻي ڀاڱي ۾ قائم ٿي ويئي ۽ ان سڄي ڀاڱي جا ماڻهو ابن عبدالوهاب جي خيالن جا قائل هئا.
ابن سعود جي طاقت هڪڙي پاسي ۽ مصر ۾ محمد علي جي طاقت ٻئي پاسي ڏسي ترڪيءَ کي انديشو پيدا ٿيو. هنن تجويز ڪري محمد علي ۽ ابن سعود کي پاڻ ۾ ويڙهائي وڌو جنهنڪري سعود گهراڻي جي طاقت ٿوري وقت لاءِ گهڻي قدر گهٽجي ويئي پر ظلم ۽ زور جي ڪري نجدين جو نڪو ايمان ضعيف ٿيو نڪي سندن جوش ٺريو.
وهابيت ڇا آهي؟
مان اوهان کي اڳئي ٻڌايو آهي ته وهابيت جو لفظ عربستان ۾ ڪنهن ٻڌو به نه آهي. پر هن وقت اهو لفظ گهڻو ڪري انهيءَ ماڻهوءِ سان لڳايو وڃي ٿو جو مذهبي اصلاح ڪرڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. اگرچه نجد سان هنجو ڪو تعلق به نه هجي. نه رڳو ايترو پر انهيءَ پوائنٽ تي ايترو مونجهارو پيدا ٿيل آهي جو ابن تيميه کي وهابي ڪوٺيو ٿو وڃي اگرچه هو ابن عبدالوهاب کان پنج صديون اڳي ٿي گذريو هو.
وهابي به ٻين مسلمانن وانگر مسلمان آهن ۽ امام ابن حنبل جي مذهب تي هلندڙ آهن. هنن جو مقصد فقط اهو آهي ته اسلام کي بدعتن کان صاف ۽ پاڪ ڪري انهيءَ حالت ۾ آڻين جا حالت رسول الله ﷺ ۽ خلفائي راشدين جي زماني ۾ هئي. سندن تعليمات جو مختصر انتخاب هيٺ ڏجي ٿو. (نوٽ: مان وهابين سان سڀ ڪنهن راءِ ۾ شامل نه آهيان).
(1) قرآن شريف ۽ حديثن جي معنيٰ ۽ مطلب ڪڍڻ جو سڀڪنهن کي حق آهي بشرطيڪ هو علم ۽ تعليم جي ڪري معنيٰ ڪڍي ۽ سمجهي سگهي ٿو. هر ڪنهن عالم کي قرآن مجيد ۽ حديثن سمجهڻ جو حق آهي. هنن جو (يعنيٰ نجدين جو) خيال آهي ته قرآن شريف ۽ رسول الله ﷺ جي قول ۽ فعل جي معنيٰ مطلب ٻڌائڻ ڪنهن خاص فرقي جو حق نه آهي.
(2) سڀڪا ڳالهه ۽ سڀ ڪو ڪم الله تعاليٰ ٿو ڪري هو هر طرح قادر مطلق آهي ۽ سڀ ڪجهه ڪري ٿو سگهي. ڪو به انسان ڪيترو به عالمي درجي جو هجي ته به گنهگارن کي ڇڏائڻ لاءِ سفارش يا شفاعت ڪري نٿو سگهي. انسان کي فقط پنهنجا عمل ڇڏائيندا جي هن دنيا ۾ ڪيا هوندائين جيئن قرآن شريف فرمائي ٿو ته جنهن چڱائي جو ذرڙو به ڪيو هوندو سو اُن کي ڏسندو ۽ جنهن بڇڙائيءَ جو ذرڙو به ڪيو هوندو سو به اُن کي ڏسندو.
هن مان نتيجو ٿو نڪري ته وهابين جي تعليم موجب شفاعت ڪجهه به ڪري نه سگهندي. مگر توبه جو رستو سڀ ڪنهن لاءِ بنا سفارش جي کليل آهي ڇو ته الله تعاليٰ انسان کي حبل الوريد (ڳچيءَ جي رڳ) کان به وڌيڪ ويجهو آهي.
شفاعت جو اعتقاد اڳوڻن زمانن جو يادگار آهي جڏهن مقربن جي پڄندي گهڻي هوندي هئي. توهان کي خبر آهي ته بادشاه اُهو پيارو لڳندو آهي جو پنهنجي ماڻهن سان بي تڪلف رلي ملي هلي ۽ بذات خود هنن جا فرياد ٻڌي ۽ انهن جو تدارڪ ڪري. مگر جيڪو بادشاهه اميرن ۽ وزيرن ۽ سپاهين سان وڪوڙيل آهي ۽ جنهن وٽ ڪو به وڃي نٿو سگهي سو ڪيئن رعيت کي وڻندو. جيڪڏهن رواجي بادشاهن لاءِ ائين آهي ته پوءِ فطرتن ائين ئي هڻڻ گهرجي ته بادشاهن جي بادشاه ۽ سڄي خلق جي خالق وٽ سڀڪو انسان سڌيءَ طرح بنا ڪنهن سفارشيءَ جي پنهنجو عرض احوال پيش ڪري سگهي.
(3) هن دنيا ۾ ڪيل عملن تي ئي سڀ ڪجهه منحصر آهي يعني سچو مسلمان اهو ناهي جو خدا ۽ رسول ﷺ تي خالي ايمان آڻي پر اسلام جي تعليمات تي عمل نه ڪري يا خدا وٽ پهچڻ لاءِ عملن تي نه پر ڪن ٻين وسيلن تي ڀروسو رکي.
(4) هر قسم جي عبادت ۽ بندگي فقط هڪ خدا جي ڪرڻي آهي. يعنيٰ قربانيون نذر نياز وغيره الله تعاليٰ جي لاءِ آهن ۽ فقط هن وٽان ئي عملن جي ئي شفاعت وٺي وڃجي. الله تعاليٰ وٽ پهچڻ لاءِ قبرن جو وسيلو نه وٺجي نڪي انهن کان دنيائي مرادون پنجن.
(5) الله تعاليٰ جي عبادت اهڙيءَ طرح ڪجي جيئن رسول الله ﷺ سيکاري. ماڻهن سان هلت چلت وقت جي ضرورتن موجب ڦيرائجي بشرطيڪ اسلام جي عام اسپرٽ کان ٻاهر نه وڃجي.
مطلب ته وهابين، رسول الله ﷺ جي روش ۽ طريقا بهتر سمجهي ٿي سگهيا.
وهابيت جي هاڻوڪي حالت
جڏهن وهابين جي ملڪي طاقت گهٽجي ويئي تڏهن وهابيت فقط نجد ملڪ ۾ وڃي رهي. پر شيخ محمد عبده مرحوم جيڪو تازو مصر جو مفتي اعظم هو سو مصر ۾ پهريون انسان هو جنهن شيخ محمد ابن عبدالوهاب جي واکاڻ ڪئي ۽ سندس مخالفن کي ننديو. نه رڳو ايترو پر شيخ عبده الازهر ۾ جيڪي وعظ ۽ خطبا ڏنا تن ۾ ساڳيائي ابن عبدالوهاب وارا خيال ۽ عقيدا سيکاريائين. فقط ايترو تفاوت هو ته ابن عبدالوهاب کي ابن سعود جي مدد هئي ۽ سندس خيالن جي مقبوليت گهڻي دائره ۾ ٿي ويئي مگر شيخ عبده جي مقبوليت فقط مصر جي ڪن ٿورن سڌريل ۽ گهڻي علم وارن وٽ ٿي. شيخ عبدو جي پيروي ڪندڙ کي بنا مبالغي عملن وهابي ڪوٺي سگهجي ٿو مگر نالي ۾ وهابي (هتان اصل مواد مان ٽڪرو ڦاٽل آهي). . . . . . . . جنهن ٿنب تي هزارين ماڻهو پنهنجون مرادون حاصل ڪرڻ لاءِ اچي گڏ ٿيندا هئا شيخ انهيءَ ٿنڀ تي لکائي ڇڏيو ته هي فقط پٿر جو ٿنڀ آهي جو نڪو نفعو پهچائي نه ڪو نقصان پر بدقسمتيءَ سان هي عاليشان مصلح جلدئي رٿيل سڌارن کان اڳ ۾ ئي رحلت ڪري ويو.
خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته ابن تيميه جا اصول شرعي قانونن ۾ داخل ڪيا ويا آهن. انهيءَ عاليشان اصلاح جا بانيڪار الازهر جو هاڻوڪو امام ۽ سندس سنگتي هاڻوڪو مفتي اعليٰ آهن جي بيشڪ تحسين ۽ آفرين جا لائق آهن. اهي ٻئي مرحوم شيخ عبدوءَ جا اوائلي معتقد آهن.
مان بنا مبالغه چئي سگهان ٿو ته دنيا جي هر اسلامي ملڪ ۾ سڌريل ۽ چڱا مسلمان عملن وهابي آهن اگرچ نالي ۾ وهابي ناهن نڪي اصل نجد مان آيل ۽ نه نجدين جي تعليم حاصل ڪئي اٿن. ڇو ته اهو ئي فرقو آهي ( جئن سڄي اسلامي دنيا ۾ قبول ڪيل آهي) جو پاڻ تي ڀاڙڻ جو اصول ٿو سيکاري ۽ قبر پرستي کان روڪي ٿو ۽ پڻ اهل مماتي وارن کان مدد گهرڻ کان روڪي ٿو ڇو ته اهي ڪو نفع يا نقصان پهچائي نٿا سگهن.
ازان سواءِ وهابي جمهوريت ۽ آزاديءَ جي اصولن جي تبليغ ٿا ڪن يعني حڪومت شخصي نه هئڻ گهرجي ۽ هر ڪنهن ملڪ ۽ قوم کي حق آهي ته ٻين کان آزاد رهي ۽ پنهنجي فائدي لاءِ حڪومت جو انتظام پاڻ رکي. ترڪي جي سلطانن جيڪو مذهبي اقتدار ۽ اثر سڄي اسلامي دنيا تي قائم ڪيو هو، وهابي اهڙي قسم جي اقتدار ۽ اثر جي خلاف آهن. وهابين جو تعلق پنهنجي بادشاهه سان اهو آهي جو اسلامي اصول جي ماتحت آهي ته ”ڪنهن به بشر جي بيعت خالق جي قانونن جي خلاف ڪرڻي ناهي“ اهو اصول سڄي دنيا ۾ مسلمانن خواه غير مسلمانن ۾ رائج ٿي ويو آهي. جتي ڪٿي بادشاه يا امير جي اختياري محدود ڪئي ٿي وڃي.
توهان مان ڪو به نجد يا حجاز ۾ هن وقت اچي ته ڏسي سگهندو ته وهابين جو بادشاهه ڪيئن پنهنجي رعيت سان رلي ملي ٿو هلي ۽ توهان کي هڪدم ڏسڻ ۾ ايندو ته گويا اسلام جو شاندار اوائلي زمانو واپس موٽي آيو آهي. ابن سعود جي سادگي، دل ۽ چال جي استقامت، انصاف. خود داري، دورانديشي ۽ تدبر مان تصور ڪندو ته گويا خليفئه اعظم عمر ابن الخطاب جي زماني ۾ ٿا رهون.
سنه 1910 عيسوي ۾ هاڻوڪي بادشاهه ابن سعود انهيءَ ڪم ڪرڻ جو عزم ڪيو جيڪو اڳوڻو بادشاهه نه ڪري سگهيو. اڳي وهابيت جي تبليغ فقط وڏن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ ڪئي ويندي هئي تنهنڪري جيڪي فساد ۽ وڳوڙ مختلف وقتن ۾ ٿيندا هئا سي بدوين کان ئي ٿيندا هئا. اُهي هميشه انهن جو طرف وٺندا هئا جن کان وڌيڪ ڊڄندا هئا يا جي کين لٽ جو مال گهڻو آڇيندا هئا. اهوئي سبب هو جو انهن بدوين کي بعضي مصري، بعضي وهابي بعضي رشدي ڪوٺيو ويندو هو. تنهنڪري ملڪ جي بچاءِ لاءِ لڙڻ جو سڄو بار شهرين تي پوندو هو. ابن سعود هن مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ هيٺيان مناسب اُپاءُ ورتا جو هنن لاءِ چشمن جي ڀرسان خاص گهر جوڙايائين ۽ کيتي جي ڌنڌي ڪرڻ لاءِ همٿايائين، ۽ هر هڪ اهڙي ڳوٺ ۾ هڪ عالم شيخ موڪليائين انهيءَ لاءِ ته کين پڙهڻ سيکاري ۽ رسول الله ﷺ ۽ اڳوڻن نبين ۽ رسولن ۽ مشهور بزرگن جا حالات پڙهي ٻڌائي. انهن بدوين کي بياباني يا رولو زندگي جي خرابين جهڙوڪ ڦرلٽ ۽ قتل جي تباه ڪندڙ نتيجن کان آگاه ڪيو ٿو وڃي. اٺن ورهين کان اها پاليسي جاري رهي آهي ۽ ان جو نتيجو ڏاڍو سهڻو نڪتو آهي. اهي ساڳيا بدوي جن کان نجد کي هميشه خطرو رهندو هو سي نجد لاءِ وڏي ۽ چڱي طاقت ثابت ٿيا آهن ۽ هو ملڪ جي انتظام ۽ پاليسي ۾ بهرو وٺي سگهن ٿا يعني هنن کي پنهنجي حقن ۽ بهتري حاصل ڪرڻ لاءِ راين ڏيڻ جو حق آهي. اڳي جنهن ڌر سان شامل ٿيندا هئا تنهن کي منجهائن خطرو هوندو هو. هاڻي هو موت جي منهن ۾ ڏنا وڃن ٿا ته به وفادار ۽ مستقيم رهن ٿا ۽ مٿن پورو پورو ڀروسو رکي سگهجي ٿو. هڪڙو مزيدار مثال هيٺ ڏجي ٿو:
1919 ۾ جيڪا مشهور طوبه واري جنگ ابن سعود ۽ اڳوڻي شريف حسين جي وچ ۾ لڳي هئي ۽ ملڪ حسين جو لشڪر پيسجي ويو هو تنهن جنگ ختم ٿيڻ وقت هڪڙو بدوي ڪنهن عالم شيخ وٽ آيو ۽ منافقيءَ جي معنيٰ پڇيائينس. جڏهن هن معنيٰ ٻڌايس تڏهن وري پڇيائيس ته جيڪڏهن مان دشمن کي منهن ڏيڻ بدران پاسو ڏنو ته مان منافق سمجهبس ڇا ۽ الله تعاليٰ جي غضب جو لائق ٿيس ڇا؟ شيخ جواب ڏنو ته نه جيڪڏهن پٺي نه ڏني ته منافق نه سمجهبين نڪي توتي خدا جو غضب ٿيندو. تنهن تي بدوي وري جواب ڏنو ته مان تنهنجو اهو تاويل سچو نٿو سمجهان، تنهنڪري مان گهران ٿو ته منهنجي پاسي کي پنهنجي لڪڻ سان ڌڪ هڻي ان مان منافقي ڪڍي ڇڏ. ڇو ته جڏهن دشمن جا گولا تيز ۽ تڪڙا اچڻ لڳا تڏهن ٿورڙي گهڙي لاءِ منهنجي همٿ گهٽجي ويئي پر جلد ئي وري همت واپس اچي ويئي ۽ مون پٺي ڪانه ڏني. مان هن تي ٽپو ڏيئي ڪاهي پيس ۽ تلوار سان سندس توب تي هلان ڪري ويس ۽ کيس ماري وڌم. تنهن هوندي به مان چاهيان ٿو ته منهنجي هن پاسي کي خوب ڌڪ هڻ جو ٿورڙو وقت لرزي ويو ۽ ان مان منافقي ڪڍي ڇڏ.
شيخ حافظ وهبه نجدي جي تقرير جو انتخاب هت پورو ٿو ڪيان. اها تقرير هن لاءِ ڏني اٿم ته ماڻهن کي خبر پوي ته وهابيت ڇا آهي ۽ ڪهڙا وهابيت جا اعتقاد آهن. وهابين جا ٻيا اعتقاد هن تقرير ۾ ڪونه ڏنل آهن. شايد لڪايا اٿس. مگر ڀانئجي ٿو ته سندن مکيه اصول اهي آهن جي مٿئين تقرير ۾ بيان ڪيل آهن. هيئن به آهي ته سڀڪنهن فرقي ۾ ڪي جاهل جوشيلا به هوندا آهن جيڪي حد کان ٻاهر لنگهي ويندا آهن ۽ پنهنجي فرقي کي بدنام ڪندا آهن. مان فقط ايترو چوندس ته وهابين جاڪي اصول سهڻا به آهن. هو بدعتن کي ڌڪاريندڙ، شرڪ کان سو ڪوهه پري ڀڄندڙ ۽ ڪتاب الله ۽ سنت رسول اللهﷺ ڏي رجوع ڪندڙ آهن ۽ غير مقلد ٿا ڏسجن. غلطيون منجهن به آهن پر غلطين کان خالي ڪير آهي؟ الله تعاليٰ شال کين ۽ اسانکي هدايت ڏئي.
تقرير ۾ هڪڙي ڳالهه جيڪا مون مٿي به ڪنهن باب ۾ بيان ڪئي آهي ته جتي جتي ڪي چڱا پڙهيل عالم آهن ۽ اسلام جي لاءِ ڪوشش ٿا ڪن سي وهابي ٿا سڏيا وڃن. تازو هڪ مولوي صاحب جيڪو وهابين جو سخت مخالف آهي تنهن گفتگو ڪندي فرمايو ته جيڪو به گهڻو علم ٿو پڙهي سو وهابي ٿيو پوي. مون چيو ته مولوي صاحب توهان سنوان سڌا ماڻهون آهيو جو قبول ڪري چڪا آهيو ته جيڪي وهابي ٿا سڏجن تن کي علم گهڻو آهي. مگر پنهنجي ئي زبان مبارڪ سان اهو به قبول ڪري چڪوءُ ته هو حق تي آهن. ڇو ته گهڻو علم حق تي پهچندو نه ڪي باطل تي. هاڻي يا ته چئو ته اُهي جن کي وهابي ٿا سڏين سي گهڻي قدر حق تي آهن يا چئو ته گهڻو علم پڙهڻ چڱو ناهي. پوءِ ته انهيءَ پهاڪي جي به مخالفت ڪرڻي پوندي ته نيم ملان خطره ايمان.
تازو ڪالهه شام جو تاريخ 9 جون 1931 تي هڪڙي حاجي صاحب سان ملاقات ٿي جيڪو تازو حج ڪري آيو آهي. مون پڇيس ته حجاز جا عرب شريف حسين جي ڏينهن ۾ وڌيڪ خوش هئا يا هاڻوڪي ملڪ ابن سعود جي ڏينهن ۾؟ جواب ڏنائين ته ابن سعود جي ڏينهن ۾ ڏاڍا رنج آهن. ڇو؟ وراڻيائين: قبن ڊهرائڻ جي ڪري. ڀلا ٻي به ڪا شڪايت ڪن ٿا. چي ٻي خبر مونکي ڪانهي. ڀلا اخلاقي ۽ مالي حالت سڌري اٿن؟ يا خراب ٿي اٿن. چي مونکي خبر ڪانهي، باقي هيترو آهي ته امن امان ڏاڍو آهي. ڀلا نجدي ڪيئن آهن؟ چي مٿي ڦريل آهن ۽ رسول الله ﷺ کي نٿا مڃين ڪلمون به ڪونه ٿا پڙهن. مون چيو ته ٻيا حاجي ته چون ٿا ڪلمون به پڙهن ٿا ۽ صلوات سڳوري به پڙهن ٿا، پر توهان ڪيئن ٿا چئو ته رسول الله ﷺ کي نٿا مڃين. چي زيارتون ڪرڻ نٿا ڏين ۽ روضي مبارڪ جي ويجهو به وڃڻ نٿا ڏين. مون پڇيو ته جيڪڏهن رسول الله ﷺ کي نٿا مڃن ته پاڻ کي مسلمان ڪيئن ٿا ڪوٺائين ۽ ڪنهن کي ٿا مڃين ۽ ڪنهن جي شريعت جي پابندي ٿا ڪن. ڪورٽن ۾ فيصلا وغيره ڪهڙن قانونن سان نبيريا ٿا وڃن. جواب ڏنائين ته شريعت محمدي جا ته سخت پابند آهن. نماز، روزا، زڪوات وغيره بلڪل باقاعدي ادا ڪندڙ آهن ڪورٽن ۾ شريعت موجب فيصلا ڪيا ٿا وڃن. پوءِ مون کيس سمجهايو ته اسلام ته اهو ئي آهي ۽ رسول الله ﷺ کي مڃڻ جي معنيٰ آهي سندس حڪمن تي هلڻ. مون هيئن به چيو ته زيارتن کون منع نه ڪندا هوندا مگر بدعتن ۽ شرڪ جي رسمن جي منع ڪندا هوندا ۽ انهيءَ انديشه جي ڪري ڪن هنڌن تي وڃڻ نه به ڏيندا هوندا. مان مڃان ٿو ته هو انهيءَ ۾ ڪجهه قدر غلطي به ٿا ڪن ۽ کين قبا ڊاهڻ به نه گهربا هئا پر انهيءَ ڪري ائين ڪونه چئبو ته هو اسلام کان ڦريل آهن ۽ رسول الله ﷺ کي نٿا مڃين. توهان مهرباني ڪري ٻڌايو ته ڪهڙا اسلامي ملڪ آهن جنهن جي ڪورٽن ۾ ايتري قدر شريعت تي فيصلا ٿا ٿين جيتري قدر حجاز ۽ نجد ۾؟ ڪهڙي ملڪ جا ماڻهو نماز روزن وغيره ۾ نجدين کان وڌيڪ عامل آهن؟ ڪهڙي ملڪ ۾ زنا، چوري، نشو، جوابازي، ڪوڙ، ٺڳي، ظلم، جهيڙا فساد ۽ حق غضبي نجد کان گهٽ آهي؟ پوءِ حاجي صاحب کي چيم اسان سنڌي ماڻهو پاڻ ۾ عيبن جا مڻ به نه ڏسي سگهندا آهيون مگر ٻين ۾ رتيءَ جو عيب ڏسي انکي جبل بڻائي ڇڏيندا آهيون. ڪهڙي نه ارمان جي ڳالهه آهي جو هڪ سچي قوم کي ڪن ٿورين غلطين سببان اسلام کان ڦريل ۽ رسول الله ﷺ کي نه مڃيندڙ سمجهجي ۽ ناحق کين بدنام ڪجي. فراخدلي ۽ انصاف اهو آهي ته هننجي غلطين بداعتقادن ۽ بدعملن کي به مشهور ڪجي پر ان سان گڏ هننجي نيڪين جو به اعتراف ڪجي.
هڪڙي مولوي صاحب فرمايو ته وهابي شريعت تي هلندڙ آهن پر رسول اللهﷺ سان سخت دشمني اٿن ڇو ته نماز ۾ به رڳو فرض پڙهندا آهن ۽ سنتون ترڪ ڪندا آهن. هي به هڪ عجيب منطق آهي. سنتون رسول الله ﷺ واسطي ٿيون پڙهجن ڇا؟ جي هائو ته اهو ته نسورو ڪفر آهي ڇو ته عبادت فقط الله تعاليٰ جي لاءِ ڪرڻي آهي. پر جيڪڏهن انهيءَ خيال سان نٿا پڙهن ته انهيءَ وڌيڪ نماز لاءِ الله تعاليٰ حڪم ڪونه ڪيو آهي پر اسان جي دشمن رسول الله ﷺ پنهنجي طرفان سيکاري آهي تنهنڪري ان جي مخالفت ڪيون. ته پوءِ چئبو ته اهڙا ڀوڪ آهن جو پنهنجو فائدو ڇڏي يا پنهنجو نقصان سهي به رسول الله ﷺ سان وير ٿا پاڙين. پر اڃا به وڌيڪ ڀوڪ آهن جو سمجهن ٿا ته ان مخالفت مان ڪو رسول الله ﷺ کي نقصان رسندو. پر وڏي ڳالهه اڃا به هيءَ آهي ته خدا پنهنجا احڪام ڪنهن ڏي موڪليا ۽ ڪنهن الله تعاليٰ جا احڪام پهچايا ۽ سيکاريا. جڏهن نجدين کي رسول الله ﷺ سان عداوت آهي ته وڌيڪ عداوت الله تعاليٰ سان هئڻ گهرجين جنهن سندن دشمنن کي رسول بنائي کيس وحي موڪليو. بلڪ هن حالت ۾ ته کين مڃڻ ئي نه گهرجي ته ڪو سندن دشمن ڏي وحي ايندو هو بلڪ کين اعلان ڪرڻ گهرجي ته اهو قرآن شريف يا ته الاهي ڪلام ئي ناهي، اهو سندن ڪنهن پڙڏاڏي تي نازل ٿيو هو.
اهو ساڳيو مولوي صاحب رسول الله ﷺ جي محبت جو ڏاڍو دم هڻندو آهي ۽ جڏهن رسول الله ﷺ جي شان بابت وعظ ڪندو آهي ته ڏاڍا عجيب قصا ۽ سڪ ڀريل قصيدا پڙهندو آهي. کيس اها خبر هئڻ گهرجي ته سچي سڪ آهي سندس حڪمن تي هلڻ نه زباني ڦٽاڪا ڇوڙڻ. سچو دوست ته انهيءَ کي چئبو آهي جو ڪم اچي، نه اهو جو رڳو دوستيءُ جو دم هڻي.
مٿين ٻن ٽن مثالن جو مقصد هي آهي ته ماڻهن کي خبر پوي ته ڪهڙن ڪهڙن نمونن سان وهابين ۽ غير مقلدن کي بدنام ڪيو ٿو وڃي.
وهابين يا غير مقلدن جا عقيدا
مان اڳي چئي چڪو آهيان ته وهابين جي عقيدن جي مونکي گهڻي خبر ڪانهي. مون فقط سنڌي ڪتاب توحيد اسلام پڙهيو آهي جنهن بابت چيو وڃي ٿو ته وهابيت جي فاسد عقيدن سان ڀريو پيو آهي. ۽ پڻ حافظ وهبه جي تقرير پڙهي اٿم جنهن تقرير جو انتخاب اڳئي هن ڪتاب ۾ ڏنل آهي. پر انهن کان سواءِ ٻيو هڪڙو ڪتاب پڙهيو اٿم جنهن ۾ وهابين اهل حديث ۽ غير مقلدن جي عقيدن جي ترديد ڪيل آهي. خدا ڄاڻي ته سچ پچ اهي عقيدا وهابين جا آهن يا نه پر فرض ڪيو ته آهن. انهيءَ ڪتاب مان ڪي عقيدا چونڊي انهن تي آءُ ڪي ريماڪ ڏيان ٿو.
وهابين تي پهريون الزام هي آهي ته هو تصوف جي چئن طريقن جا منڪر آهن. مونکي خبر ناهي ته اهي چار طريقا ڪهڙا آهن پر جيڪڏهن اهي طريقا اهي ئي نمونا سيکارين ٿا جيڪي مون اڳئي تصوف جي باب ۾ بيان ڪيا آهن ته سچ پچ اُهي مون کي ته چڱا ڪونه ٿا لڳن. پر سمجهو ته اُهي طريقا ٻيا آهن ته به سوال آهي ته اُهي طريقا رسول الله ﷺ ۽ اصحابن سڳورن جا آهن يا پوءِ نڪتل آهن. جيڪڏهن پوءِ نڪتل آهن ۽ ڪو ماڻهو انهن کان انڪار ڪري ته انهيءَ کي ڇو فاسق ڪوٺڻ گهرجي. رسول الله ﷺ ۽ صحابن سڳورن جي طريقن تي هلڻ ڪافي ناهي ڇا؟
ٻيو الزام آهي ته وهابي چئن مذهبن جي تعليم کان انڪار ٿا ڪن. مان ته ڀانيان ٿو خود نجدي به انڪار ڪو نه ٿا ڪن ۽ اهو امام ابن حنبل جو مذهب ٿا رکن. پر فرض ڪيو ته هو تسليم نٿا ڪن پر ان جي بدران قرآن شريف تي ۽ رسول الله ﷺ ۽ اصحابن سڳورن جي عملن ۽ اقوالن تي عمل ٿا ڪن. پوءِ اُن کي ڇو ٿو خراب سمجهيو وڃي. رسول ﷺ جن پنهنجي آخري حج (حجته الوداع) واري خطبي ۾ فرمايو ته: جيستائين قرآن شريف کي مضبوط جهليندؤ تيستائين گمراه نه ٿيندؤ. مگر سوال هي آهي ته وهابي قرآن شريف ۽ حديثن جي صحيح معنيٰ ٿا ڪن يا غلط. جيڪڏهن غلط ٿا ڪن ته ثابت ڪري ڏيکارجي. ٻيو سوال هي آهي ته وهابي پنهنجون معنائون ٿا ٺاهين يا اڳوڻن تفسيرن تي ٿا هلن. جيڪڏهن اڳوڻن تفسيرن تي ٿا هلن ته ڪهڙن تي ۽ اهي معتبر آهن يا نه.
ٽيون الزام آهي ته اوليائن جي ڪرامتن (خرق عادت) کان انڪار ٿا ڪن. ڪرامتن ۾ جيڪڏهن اهو اعتقاد رکجي ته ڪنهن به انسان پيغمبر خواه ٻئي کي خرق عادت ڪرڻ جي سڌيءَ طرح طاقت آهي ته شرڪ ۽ ڪفر آهي ۽ جيڪڏهن وهابي انهيءَ اعتقاد جي خلاف آهن ته هو حق تي آهن. پر جيڪڏهن اهو اعتقاد رکجي ته الله تعاليٰ پنهنجي ڪنهن به ٻانهي جي هٿان خرق عادت جهڙو ڪم ظاهر ڪرائي ٿو ته پوءِ اهو عقيدو مون کي چڱو ٿو ڏسڻ ۾ اچي. خبرناهي ته وهابي اهو عقيدو پسند ڪن ٿا يا نه. پر سچ هيئن آهي ته الله تعاليٰ ڪو وري خرق عادت جو ڪم پنهنجي ڪنهن ٻانهي هٿان ظاهر ٿو ڪرائي، پر جيڪڏهن ڪرائي ٿو ته ڪنهن به انسان بلڪ ٻار ۽ مست جي هٿان به ڪرائي ٿو. اڃان به چئجي ته بيجان شيءَ جي وسيلي به الله تعاليٰ پنهنجي قدرت جو نظارو پسائي ٿو. مثلن حديث آهي ته رسول الله ﷺ جن مسجد نبوي جي هڪ ٿنڀي کي ٽيڪ ڏيئي خطبو ڏيندا هئا. پوءِ جڏهن هنکي ڇڏي منبر تي چڙهي وعظ ڪيائون تڏهن ٿنڀ منجهان غمناڪ آواز ٻڌڻ ۾ آيو. تنهنڪري هي چوڻ ۾ اچي ٿو ته ولين کي سندن ڪرامتن کي مڃڻ گهرجي سو ڇو. دلين تي ڪا خاص مهر لڳل آهي ڇا جنهن سان سمجهي وٺون ته فلاڻا ولي آهن باقي ٻيا چور آهن. ولين جي ڪرامتن کي مڃڻ ايمان جو جزو آهي ڇا؟ درحقيقت اُهي سڀ انسان جي دل جي اخلاص سان اسلام جيڪي سمجهڻ ۽ اُن تي عمل ڪرڻ جي ڪوشش ٿا ڪن سي سڀ الله تعاليٰ جا پيارا آهن پوءِ انهن کان خرق عادت جهڙو عمل ظهور ۾ اچي توڙي نه اچي ۽ اسان کي خبر پوي توڙي نه پوي ته هو نيڪ ٻانها آهن يا نه آهن. ولين ۽ سندن ڪرامتن کي مڃڻ تي جو ايترو زور ڏنو ٿو وڃي سو رڳو انهيءَ لاءِ ته ماڻهو اسان کي پيرين پون ۽ جيئن کين چئون تيئن ڪن ۽ پنهنجو گهر ٻهاري اسانجي عيش عشرت جو سامان موجود ڪن. ڪيترائي بزرگ اڻ سڌيءَ طرح پاڻکي اولياءِ ۽ ڪرامت جا صاحب ٿا چوائين حالانڪ حضرت عمر رضي الله ۽ امام اعظم جهڙا ڀلارا صاحب به خدا جي خوف ۾ڏڪندا ويا.
چوٿون الزام هي ڏنو وڃي ٿو ته وهابي نيڪ روحن کان مدد گهرڻ کي شرڪ ٿا سمجهن ۽ اهل مماتي وارن کان مدد گهرڻ ۽ کانئن ثواب حاصل ڪرڻ کان انڪار ٿا ڪن. سورت فاتح ۾ آهي ته اياڪ نستعين يعنيٰ اي الله سائين اسان فقط تو کان ئي مدد ٿا گهرون. جيڪڏهن اها معنيٰ پوري آهي ته پوءِ وهابي حق تي آهن. جيڪڏهن اها پوري ناهي يعني معنيٰ فقط اها آهي ته اي الله سائين! اسان توکان مدد ٿا گهرون ته پوءِ ڏسجي ته ڪو ان بابت رسول الله ﷺ جو صحيح قول موجود آهي يا نه. ڀانئجي ٿو ته آهي ئي ڪونه. پوءِ ڏسجي ته ان بابت اصحابن سڳورن جو عام فعل ڪهڙو هو. خلفائي راشدين جي وقت ۾ اصحاب سڳورا يا ٻيا مسلمان دور دور کان مسافري ڪري روضي مبارڪ وٽ پهچي کانئن مدد گهرندا هئا ڇا؟ يا گهر ويٺي ئي رسول الله ﷺ کي پڪاري مدد گهرندا هئا ڇا؟ مونکي پورو علم ڪونهي مگر مان نٿو ڀانيان ته هو ائين ڪندا هوندا. گهڻو گهڻو ته ائين ڪيو هوندائون جو گهر ويٺي سوال ڪيو هوندائون ته اي الله سائين طفيل پنهنجي پاڪ پيغمبر جي منهن جي هي مراد پوري ڪر. جيڪڏهن روضي مبارڪ وٽ انهيءَ نموني سوال ڪيو هوندائون ته نه رڳو انهيءَ لاءِ خاص طرح سيڙجي قيمتي وقت ۽ پيسا خرچ ڪري اهل اولاد کي ڇڏي جان تڪليفن ۾ وجهي دور کان مسافري ڪري ڪو آيا هوندا ته وڃي رسول الله ﷺ جي روضه مبارڪ وٽ پٽ لاءِ ڳاڙهي ڪنوار لاءِ سوال گهرون. جيئن اڄ ڪلهه قلندر شهباز ۽ شاه گودڙئي تي پري پري کان هجوم ماڻهن جا اچي ٿا گڏ ٿين. ائين هرگز خلفائي راشدين جي وقت ۾ مسلمانن ڪونه ڪيو هوندو. ڇو ته الله تعاليٰ هر جاءِ حاضر آهي ۽ سڀڪنهن هنڌ سوال ٻڌي ٿو. تازو صحيح بخاري ۾ پڙهيو اٿم ته سفر فقط ٽن مسجدن ڏي ڪرڻ جائز آهي 1. بيت الحرام 2. بيت المقدس 3. مديني ۾ مسجد نبوي ڏانهن. هن مان ثابت ٿيو ته ڪنهن به مقبري يا خاص طرح روضي مبارڪ لاءِ سفر ڪرڻ جائز ناهي. بيشڪ انهيءَ نموني سوال ڪرڻ گهرجي ته رسول الله ﷺ جي طفيل منهنجي هيءَ دعا قبول ڪر. نڪي شرڪ آهي نڪي خراب آهي. پر مون کي گمان آهي ته اصحاب سڳورن ائين به ڪو ورلي ڪيو هوندو. ڇو ته الله تعاليٰ سڌي طرح سڀڪنهن جو سوال ٻڌندڙ آهي. جيڪڏهن منهنجو اهو گمان سچو آهي ته پوءِ بهتر طريقو اهو آهي جو اصحابن سڳورن جو هو. يعني رسول الله ﷺ تي صلوات پڙهي پوءِ رب تعاليٰ جي درگاه ۾ التجا ڪرڻ. پر جيڪڏهن دعا گهرجي ته اي الله تعاليٰ مونکي رسول ﷺ جي طفيل هدايت ڪر ۽ جنت نصيب ڪر ته پوءِ ان جي معنيٰ وري بلڪل ٻي ٿي نڪري. يعنيٰ انجو مطلب آهي ته مونکي رسول ﷺ جي طريقي (اسلام) جي هدايت ڪر ۽ سندس پيروي ڪرڻ جي توفيق ڏيئي جنت جو حقدار ڪر. اها دعا ته سڀ کان سهڻي آهي. والله اعلم بالصواب.
پنجون الزام هي آهي ته وهابي ڏهي، چاليهي ۽ سالياني جي خلاف آهن. مونکي خبر ناهي ته ڏهو چاليهو يا ساليانو ڇا آهن فقط اها خبر اٿم ته رمضان مبارڪ جي پوين نون يا ڏهن ڏينهن ۾ مسجد ۾ ويهي اعتڪاف ڪبو آهي ۽ رسول الله ﷺ جن پنهنجي پوئين رمضان ۾ ويهن ڏينهن جو اعتڪاف ڪيو هو. پر جيڪڏهن اصحاب سڳورا ڏهو، چاليهو ۽ ساليانا ڪندا هئا ته پوءِ وهابي مردود چئبا جو اصحابن سڳورن جي طريق عمل کان منهن ٿا موڙين. پر صحيح بخاري ۾ ڏهي، چاليهي ۽ سالياني جو باب ئي ڪونه ٿو لڀي. متان ڪانڌپي ۽ جماڻن وانگر ڏها، چاليها ۽ ساليانا به ملن پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاءِ ٺاهيا آهن؟
ڇهون الزام وهابين تي هي ٿو لڳايو وڃي ته وهابي شفاعت کان انڪار ٿا ڪن. مان ڀانيان ٿو ته شفاعت کان انڪار ڪونه ڪندا هوندا، مگر ان جي سمجهاڻي اسانجي سنڌ جي مولوين صاحبن جي خيالن سان موافق نه هوندي. هن بابت مان اڳئي ڪجهه لکيو آهي. وڌيڪ لکڻ جو ضرور ڪونهي. شايد وهابي چون ٿا ته رسول ﷺ جن شفاعت تڏهن ڪندا جڏهن کين اذن (اجازت) ملندي ۽ اسانجا مولوي صاحب فرمائين ٿا کين اذن اڳئي مليل آهي. ان جو فيصلو رسول الله ﷺ جي قولن يا مشهور اصحابن سڳورن جي متفق راءِ موافق ٿيڻ گهرجي. جيڪڏهن اهڙو قول يا متفق راءِ موجود ڪونه هجي ته اجايو مغز ڇو کپائجي. انهيءَ سوال جو جواب ڪهڙو به هجي سڀڪنهن حالت ۾ اسانکي ته ضرور گناهن کان پرهيز ڪرڻ ۽ چڱن ڪمن ڪرڻ جي دائمي ڪوشش ڪرڻ گهرجي.
ستون الزام هي آهي ته وهابي رسول الله ﷺ جي روضي مبارڪ جي زيارت لاءِ سفر ڪرڻ کي حرام ٿا سمجهن. زيارت ڪرڻ ته چڱو ڪم آهي باقي خاص طرح فقط زيارت لاءِ سفر ڪري مديني منور ۾ پهچڻ تنهن بابت به رسول الله ﷺ جيڪو قول صادر فرمايو ۽ اصحابن سڳورن جي قول ۽ فعل موافق پنهنجي راءِ قائم ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهن قول ۽ فعل موجود ڪونهي ته انهيءَ بابت بحث مباحثي ڪرڻ جو ضرور ڪونهي ۽ هروڀرو دور کان مسافري جي تڪيلف ۽ خرچ ڪرڻ جو ضرور ڪونهي. نه ته به اعتدال کان ٻاهر نه وڃجي. گهڻائي ڪم چڱا آهن پر انهن چڱن ڪمن ۾ به حد کان ٻاهر وڃڻ نقصان ڪار آهي. اسلام موجب سڀ ڪم ۾ اعتدال کان ڪم وٺجي. هڪڙي ڳالهه ڪندا آهن ته ٿورا ورهيه ٿيا ته هڪڙو رواجي ماڻهو مدينه منور پي ويو. جڏهن اٺ تان روضي مبارڪ جي نيلن تي نظر پيس تڏهن اٺ تان لهي وٺي ڀڳو ۽ ڀڄندي ڀڄندي روضه مبارڪ وٽ ته پهتو پر اتي وڃڻ سان دم ڏنائين. عام ماڻهو ان شخص جي انهيءَ فعل جي بيحد تحسين ٿا ڪن ۽ کيس ولي ۽ شهيد ٿا چون. ڀانئجي ٿو ته هئو به جاهل. جيڪڏهن جاهل هو ته رسول الله ﷺ جي سڪ ڪيئن ٿيس. سڪ ته انهيءَ کي هئڻ گهرجي جنهن کي رسول الله ﷺ جي اوصافن ۽ اخلاقن ۽ نيڪ عملن جي خبر هجي. پر سمجهو ته ڪنهن کي سچي سڪ به آهي ۽ انهي سڪ جي ڪري روضي مبارڪ جي زيارت لاءِ به وڏي سڪ سان ٿو وڃي ته به ايتري قدر اعتدال کان ٻاهر وڃڻ جو سر به هليو وڃي، سو اسلام جي تعليم کان ٻاهر آهي. توهان چوندؤ ته هن جو ڏوهه ڪهڙو؟ هو سڪ جهلي نه سگهيو. اها ڳالهه ٺيڪ آهي. سندس ڏوه برابر ڪونهي پر سندس جهل جو ڏوه ته آهي. کيس علم ۽ عقل هجي ها ۽ اسلام جي تعليم جي خبر هجي ها ته سمجهي ها ته سچي سڪ آهي رسول الله ﷺ جي پيروي ڪرڻ آهي پاڻ ﷺ جن فرمايو آهي ته جيڪي چڱا عمل ڪندا پوءِ ڪٿي به هجن سي مرڻ بعد مون سان ائين گڏ هوندا جيئن منهنجون آڱريون هڪ ٻئي کي ويجهيون آهن.
اٺون الزام هي لڳايو ٿو وڃي ته وهابي لفظ ”يا رسول الله“ سان ندائي غئب ڪرڻ کي حرام ٿا سمجهن. اسانکي لفظن سان ته ڪم ڪونهي پر انهن جي مفهوم سان ڪم آهي. التحيات ۾ به يا ايهالرسول چئجي ٿو. ڪن لکيو آهي ته التحيات ۾ ڀلي چئجي مگر هونئن نه چئجي. اهڙيون فتوائون اڳوڻن عالمن جون به لکيون اٿن. منهنجو خيال آهي ته جيڪڏهن اسلام جو علم سچ پچ ماڻهن کي هجي ته پوءِ يا رسول الله چوڻ ۾ حرڪت ئي ڪونهي پر علم نه هئڻ ڪري لفظ مان گهڻا ماڻهو اهڙي معنيٰ وڃي ٿا ڪڍن جو رسول الله ﷺ کي هر جا حاضر ناظر ۽ سڏ ٻڌندڙ ۽ مجيب الدعوات ٿا سمجهن. مگر اهي صفتون خاص الله تعاليٰ جي لاءِ آهن.
نائون الزام هي آهي ته وهابي چون ٿا ته الله تعاليٰ کان سواءِ ڪنهن کي به تعظيم ڏيڻي نه آهي. تعظيم ٻي ڳالهه آهي ۽ عبادت ٻي ڳالهه آهي. تعظيم والدين کي، استاد کي، نيڪن ۽ بزرگن ۽ عالمن وغيره کي به ڏيڻي آهي. خود نجدي به پنهنجي بادشاه کي تعظيم ڏيندا هوندا ۽ حجر اسود کي چمي ڏيندا هوندا. حديث شريف ۾ آهي ته، اکرموا اولاد کم- پنهنجي اولاد کي عزت ڏيو. قرآن شريف ۾ آهي، وَ مَنْ یُّعَظِّمْ شَعَآئِرَ اللهِ فَاِنَّہَا مِنْ تَقْوَی الْقُلُوْب- يعني جيڪو الله تعاليٰ جي نشانين جي تعظيم ٿو ڪري ته پوءِ اها تعظيم تقويٰ ۽ پرهيزگاري آهي. پر هن آيت جو مطلب آهي ته جيڪي سچ پچ الله تعاليٰ جون نشانيون آهن انهن جي تعظيم ڪجي نه انهن جي جيڪي انسانن خلفاء راشدين بعد ٺاهيون يا رواج ۾ آنديون. مثلا شعائر الله مون قبن جي معنيٰ نه وٺجي. الله تعاليٰ ۽ رسول مقبول ﷺ ڪونه سيکاريو ته قبا ٺاهيو ۽ انهن جي تعظيم ڪيو. قبا خلفاء راشدين کان پوءِ ٺهڻ ۾ آيا ۽ قبن به نسبت اڳئي مان ڪجهه لکيو آهي. وڌيڪ لکڻ جو ضرور ڪونهي.
ڏهون الزام وهابين تي هي آهي ته هو نٿا مڃن ته ڪو اهل مماتي وارا ٻڌي سگهن ٿا. مون پڙهيو آهي ته خود بي بي عائشه تنهن به ائين فرمايو آهي. تنهن هوندي به مان ڀانيان ٿو ته گهڻن اصحابن جي راءِ آهي ته مئا ٻڌن ٿا. مگر اصحاب سڳورا اهڙن مسئلن کي ڪجهه وزن نه ڏيندا هئا. مگر پوءِ اهڙو زمانو آيو جو سوين مسئله پيدا ٿي پيا. مثلن قدر و جبر جو مسئلو ۽ اُهو مسلئو ته قرآن شريف قديم آهي يا احادث وغيره وغيره. انهن تي ايترو ته زور ڏنو ويو جو وڏا وڏا امام ننڍڙن اختلافن سببان فسق ۽ ڪفر جون فتوائون ڏيڻ لڳا. مگر امام اعظم سڳوري بار بار اعلان ڪيو ته ڪو به اهل قبله ڪافر ناهي سڀ ڪو اهل قبله مسلمان آهي. اڄوڪي زماني ۾ خسيس مسئلن تي گهڻو زور ڏنو وڃي ٿو. اُٰهي مسئلا جيڪڏهن قرآن شريف يا حديث مان چڱي طرح ثابت ٿي سگهن ته جيڪر اختلاف ڇو هجي. وهابي شايد نه ٿا مڃن ته اهل مماتي وارن کي شعور يا ادراڪ آهي. يعني هو نٿا ڄاڻن ۽ سمجهن ته دنيا ۾ ڇا ڇا ٿو هلي ۽ هو دنيائي امورن ۾ ڪو دخل ڏيئي نٿا سگهن نڪو مدد ڪري ٿا سگهن. مکيه سوال اهو آهي ته هنن کان مدد گهرجي يا نه تنهن به نسبت مان اڳئي گهڻو ڪجهه لکيو آهي وڌيڪ لکڻ مناسب نه ٿو لڳي.
ٻيا به گهڻائي الزام وهابين تي لڳايا ٿا وڃن. مان اڳئي لکيو آهي ته مان وهابين جا ڪتاب ڪونه پڙهيا آهن. خبر ناهي ته اُهي سچا آهن يا نه. جيڪڏهن سچا آهن ته خبر نه آهي قطعي انڪار ٿا ڪن يا ڪي شرط اُنهن سان لاڳو ٿا ڪن. جيڪڏهن قطعي انڪار ٿا ڪن ته خبر ناهي ته پنهنجي خيالن جي تائيد ۾ ڪهڙا عقلي ۽ نقلي دليل پيش ٿا ڪن. اگرچ مونکي اهو علم هجي ته به مان ضعف ڪم علم ڪيئن قطعي فيصلو ڏيئي سگهندس. ايام گذري ويا آهن ته وڏا وڏا عالم به فيصله ڪري نه سگهيا آهن ۽ مخالفن کي وسهائي نه سگهيا آهن.
فقط هڪڙي ڳالهه ڏسجي ٿي ته وهابين جو زور گهڻو ڪري اُنهن عملن تي ڏسجي ٿو جن مان قوم جي ترقيءَ جو امڪان آهي. هو اها به دعويٰ ٿا ڪن ته اسان ڪتاب الله ۽ سنت رسول الله تي عمل ڪندڙ آهيون. هنن جا خيال ۽ سمجهه ڪيترو به غلط هجن پر مان ائين ڪو نه ٿو سمجهان ته هو اها دعويٰ منافقي طور ٿا ڪن. جيڪڏهن هو سچ پچ ڪتاب الله ۽ سنت رسول الله تي عمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندڙ آهن پر انهن جي سمجهڻ ۾ غلطيون ٿا ڪن ته چئبو ته منجهن اخلاص نه آهي. اخلاص هڪ نهايت ضروري ۽ اعليٰ گڻ آهي. رڳو اخلاص سببان ڪنهن کي به منافق سڏڻ بلڪل نا روا آهي. وهابين ۽ غير مقلدن کي اڪثر ڪري منافق، رهزن، غارتگر وغيره وغيره سڏيو ٿو وڃي اُن مان قوم جي ترقي ته ڪا نه ٿيندي اٽلندو بگاڙو ٿيندو.
مون وهابين جي بيان ۾ گهڻا پنا ڪارا ڪيا آهن سندن بيان مان منهنجو مقصد طرفداري ناهي. مان سندن وڪيل ڪو نه آهيان. نڪا سندن پگهار ٿو کڻان. مان اهو سڀ بيان هيٺين ڳالهين ڏيکارڻ لاءِ ڏنو آهي.
(1) وهابي يا غير مقلد بدعتن ۽ شرڪ جي بدرسمن ڪڍڻ تي ايترو جوش ۾ اچي ٿا وڃن جو حد کان ٻاهر نڪري ٿا وڃن ۽ سخت بلڪ غلط الفاظ ۽ خيال به ڪم ٿا آڻين.
(2) ساڳيءَ طرح غير وهابي يا مقلد به وهابين يا غير مقلدن جي مخالفت ۾ ايتري قدر حد کان ٻاهر ٿا وڃن جو بدعتن ۽ شرڪ جي بدرسمن جي پاڙ پٽڻ بدارن انهن جي تائيد ٿا ڪن.
(3) ڪو به فرقو نڪي غلطين کان خالي آهي نڪي چڱاين کان خالي آهي.
(4) سڀ ڪنهن مسئلي کي ٻه پهلو آهن. ٻنهي طرفان دليل ڏيئي ٿا سگهجن. پر ضديت ڦٽي ڪري سچائي سان حق کي پروڙڻ جي ڪوشش ڪجي ته الله تعاليٰ حق جي راه تي آڻيندو. اڪثر ڪري جن مسئلن به نسبت اختلاف آهي سي ٻن قسمن جا آهن. هڪڙا بلڪل فروعي يا خسيس يا بيسود آهن. اُنهن تي مغز نه کپائجي. ٻيا اُهي آهن جن تي عملن ۽ ترقي جو مدار آهي اُنهن به نسبت رسول الله ﷺ ۽ اصحابن سڳورن جو فعل سند ڪري وٺجي ۽ اُنهن جي پيروي ڪجي.
(5) تعصب ۽ بدگوئي ڦٽي ڪجي. ٻين جي عيب جوئي ڪرڻ بدران پنهنجي قوم جي اصلاح تي سڄي طاقت صرف ڪرڻ گهرجي.