تبليغ
رواجي پير صاحبن جا افعال مان هت بيان ڪيان ته هڪ ڪتاب ٺهي وڃي ۽ اسان مسلمانن کي شرم کان ڪنڌ هيٺ ڪرڻو پوي ۽ غير مسلمان اسان تي ٽوڪون ڪن ۽ کلن ته واه توهان جا رهبر! سو اهڙن پيرن جو بيان ڪرڻ اجايو آهي، ڇو ته سندن ڪرتوت عالم آشڪار آهن. اسان هت انهن پيرن لاءِ ٿا لکون جيڪي ڪجهه چڱيرا آهن. مهرباني ڪري ڪو ٻڌائي سگهندو ته انهن پيرن ڪيتري قدر دنيا کي فيض رسايو آهي. خصوصن هيٺيون احوال گهرجي:
1) پير صاحب جو نالو ۽ سندس علمي لياقت.
2) ڪيترا غير مسلمان سندس ڪوشش سان اسلام تي آيا؟
3) مسلمانن مان ڪيترن عام مسلمانن يا سندن مريدن سندس ڪوشش سان علم شروع ڪيو يا پنهنجي اولاد پٽن خواه نياڻين کي پڙهڻ وهاريو؟
4) ڪيترن زانين زنا ڇڏي؟
5) ڪيترن نشو ڪندڙن نشو ڦٽي ڪيو؟
6) ڪيترن چوري ڪندڙن چوري ڦٽي ڪئي؟
7) ڪيترن زميندارن، مريدن، چورن جي سنگت ۽ رشوت وٺڻ يا ڏيڻ ترڪ ڪئي؟
8) ڪيترن جوارين جوا کان توبهه ڪئي؟
9) ڪيترن بي نمازين ۽ بي روزائتن نماز ۽ روزي کي استقلال سان قائم ڪيو؟
10) ڪيترا ظالم ۽ جڳهڙائي ظلم ۽ فساد کان باز آيا؟
11) ڪيترن مريدن جو نالو لسٽ تان لاٿو ويو جن سندن فرمان موجب بد اخلاقيون نه ڇڏيون يا چڱا حڪم علم وغيره بابت عمل ۾ آندا؟
12) ڪيترا ڀيرا پير صاحب اعلان ڪيو ته جنهن جو ڪو به حق منهنجي ڪنهن مريد ڏي رهيل هجي ته اهو مون وٽ اچي ته مان کيس وٺي ڏيان ته متان منهنجو پيارو مريد قيامت جي ڏينهن بازپرسي هيٺ اچي؟
13) پير صاحب ڪيترا مڪتب ۽ مدرسه کولايا ۽ انهن ڪيتري ترقي ڪئي؟
14) پير صاحب ڪيتريون انجمنون قائم ڪيون ۽ زڪوات جو ڪهڙو انتظام رکيو جن مان قوم جي بهتري جا ڪم ڪيا ويا؟
15) پير صاحب ڪيترا مسلمان تجارت تي آماده ڪيا؟
16) ڪهڙيون بدعتو، بدرسمون ۽ توهمات پنهنجي مريدن مان ڪڍيائين؟
17) مريدن ۾ خاص طرح ڪهڙو روح ڦوڪيائين ۽ ڪهڙا خاص اخلاق يا گڻ پيدا ڪيائين؟
18) ڪيترا اسلامي ڪتب خانه قائم ڪيا ويا؟ وغيره.
جيڪي مولوي صاحب واعظ ڪن ٿا تن کان به ساڳيا سوال پڇي سگهجن ٿا، جن جي جوابن مان خبر پوندي ته سندن وعظ جو نتيجو ڪيترو نڪتو آهي. ٿوري وقت کان وٺي ڪي مولوي چڱيرا وعظ ڪرڻ سکيا آهن، مگر اڃان سودو رواجي عالمن جو وعظ اهڙو آهي جو اسلام سيکارڻ بدران گمراهي ٿا سيکارين ۽ ترقي جي بدران تباهي ٿا آڻين. مان فقط ٻه مثال پيش ٿو ڪريان.
هڪڙي ڏينهن ڪنهن مسجد ۾ جمع نماز پڙهڻ ويس. ٻن وڏن عالمن جي حاضريءَ ۾ ٽئين عالم وعظ شروع ڪيو. قرآن شريف کولي هڪ آيت پڙهيائين بلڪ آيت جو ڪو ڀاڱو پڙهيائين. ان جي معنيٰ تمام مختصر ٻڌايائين پر مون کي ته سمجهه ۾ ڪانه آئي. ڏسڻ ۾ ته ائين آيو ته رڳو رسم پوري ڪرڻ لاءِ قرآن شريف کولي آيت پڙهيائين نه ته سندس ڌيان ان آيت ڏي بلڪل ڪو نه هو. هڪ ئي منٽ ۾ ان آيت کي ڦٽي ڪري ڪي قصا شروع ڪيائين جن جو ان آيت سان ڪو به تعلق ڏسڻ ۾ ڪو نه آيو. ٽي قصا بيان ڪيائين. ٽن مان هڪ وسري ويو اٿم باقي ٻه ناظرين جي خدمت ۾ عرض رکان ٿو:-
1 - هڪ زاهد شخص بليشا نالي جهنگل ۾ اڪيلو ويهي عبادت ڪرڻ لڳو. شيطان ان کي برغلائي نه سگهيو. پنهنجي زيردست شيطانن جي ميٽنگ سڏيائين. انهن مان هڪڙي عرض ڪيو ته مان کيس برغلائيندس. هو زاهد بڻجي بليشا وٽ ويو ۽ السلام عليڪم ڪيائين. بليشا کي ته اڪيلائي کپندي هئي سو فقط سلام جو جواب ورائي وري نماز ۾ مشغول رهيو. شيطان به نماز ۾ لڳي ويو. جڏهن بليشا ڏٺو ته هو نماز ۾ آهي تڏهن پهر کن جو نفل نيتيائين ته شيطان وري اڌ ڏينهن جو نفل جوٽيو. زاهد چئن پهرن جو نفل شروع ڪيو ته شيطان وري اٺن پهرن جو. زاهد اٺن پهرن جو ته شيطان سڄي هفتي جو. اتي زاهد سمجهيو ته هي شخص ڪو وڏو بزرگ آهي. مون کي کانئس منهن موڙڻ نه گهرجي. سو پاڻ ۾ هم صحبت ٿي الله تعاليٰ جي عبادت ۾ مصروف رهيا. ائين ڇهه مهينا گذري ويا. پوءِ شيطان موڪلانڻ لڳو ۽ چيائنس ته مان تو کي هڪ وظيفو سيکاري ٿو وڃان جنهن جي پڙهڻ سان ڪوڙه جي مريض جو ڪوڙه ڇڏي ويندو. زاهد چيو ته جيڪڏهن مان اهڙو ڪم آڻيندس ته مون وٽ ماڻهن جو هجوم ٿيندو ۽ منهنجي عبادت ۾ خلل پوندو. شيطان چيس ته خدا جي خلق کي فائدو رسائڻ به ته وڏو ثواب آهي. ائين چئي کيس وظيفو ڏسي ويندو رهيو. واٽ تي ڪنهن شخص کي پڙهي ڪوڙهيو ڪري ڏس ڏنائيس ته ڦلاڻي زاهد وٽ وڃ ته اتان تو کي شفا حاصل ٿيندي. هن ائين ڪيو ۽ کيس شفا حاصل ٿي. پوءِ هڪ امير زاديءَ سان ساڳي حالت ڪري سندس ٻن ڀائرن کي اهو ئي ڏس ڏنائين. هنن ائين ڪيو ۽ امير زاديءَ کي تندرستي حاصل ٿي. مگر هن کي وري ڪوڙه ٿيو. وري به بليشا وٽ وٺي ويس وري به چڱي ڀلي ٿي پئي. پر شيطان جي حرڪت سان ٽئين ڀيري به ڪوڙه ٿيس. پوءِ شيطان انهن ڀائرن کي چيو ته پنهنجي ڀيڻ کي 6 مهينا انهيءَ زاهد وٽ ڇڏي اچو. هو زاهد وٽ ڇڏي آيس. اتي شيطان وقت بوقت امير زاديءَ جي ٻانهن يا پيٽ يا ڄنگهه اگهاڙي ڪري وٺندو هو ۽ زاهد جي مٿس نظر پوندي هئي. آخر زاهد گمراهه ٿيو ۽ مائي کي حمل ٿي ويو. شيطان زاهد کي صلاح ڏني ته مائيءَ کي ماري پوري ڇڏ ۽ ڀائرن کي چئجانءِ ته مان هميشه عبادت ۾ مشغول آهيان هوءَ خبر ناهي ته ڪڏهن هلي ويئي. ويچارا ڀائر موٽي آيا. وري شيطان وڃي انهن ڀائرن کي چيو ته توهان جي ڀيڻ کي ماري حجري ۾ پوري ڇڏيو اٿس. ڀائر کوٽائي ڏسن ته برابر. زاهد کي وٺي وڃي ڦاسيءَ تي لٽڪايائون وغيره. مولوي صاحب اهو قصو ٻڌائي فرمايو ته ادا ڏسو ته بليشا جهڙي زاهد کي به شيطان ڀلائي وڌو سو اسان ڇا آهيون.
هي قصو ڪوڙو آهي تنهن ۾ ته شڪ ئي ڪونهي پر عجب جي ڳالهه هي آهي ته منجهس نصحيت جي بدران گمراهي آهي. هڪ ته جهنگ ۾ اڪيلو ويهي عبادت ڪرڻ اسلام جي خلاف آهي ٻيو ته وظيفن ۾ اهڙي حڪمت رکيل بلڪل ڪانهي. ٽيون ته جيڪو نتيجو آخر ۾ مولوي صاحب ڪڍيو سو مايوس ڪندڙ آهي ۽ ڏيکاري ٿو ته انسان کي ڪجهه به ڪوشش ڪرڻ نه گهرجي ڇو ته شيطان ڪنهن به صورت ۾ اسان کي گمراهه ڪري تباهه ڪندو پوءِ ڪوشش ڪيون توڙي نه ڪيون. تنهن ڪري ڇو نه جيئن جيءُ چاهي تيئن ڪيون. ڇا جو خدا ڇا جي قيامت؟
2 - حضرت جبرئيل هر روز ابليس کي پٺيءَ واري مڪ هڻندو هو. جڏهن وما ارسلناڪ الا رحمت للعالمين واري آيت نازل ٿي تڏهن ابليس چيس ته هاڻي اڳتي مڪ نه هڻ ڇو ته رسول خدا سڀني لاءِ رحمت ٿي آيو آهي پوءِ مون تي زحمت ڇو ٿي ٿئي. الله تعاليٰ جبريل کي فرمايو ته ڇڏي ڏينس. سو ادا جڏهن خود شيطان تان به سزا معاف ٿي ويئي ته پوءِ اسان ڇو نه ڇٽنداسين. هي قصو به ڪوڙو آهي ۽ ان ۾ به نصحيت جي بدران گمراهي آهي ڇو ته جيڪڏهن فقط ان آيت جي نازل ٿيڻ ڪري اسان سڀئي مسلمان خواه غير مسلمان ڇٽاسين ته پوءِ خدا ۽ قيامت جو خوف ڇا جو. ڇا جي نماز ڇا جو روزو ڇو نه جيئن وڻي تيئن ڪيون. گناهه ڪيون ته ڇا جي چڱا عمل ڪيون ته ڇا.
جيڪي مولوي صاحب ويٺا هئا تن پوءِ هٿ کڻي اکيون ٻوٽي چپن ۾ دعا گهري. سڄي مجلس خوش ٿي هلي ويئي ته ڏاڍو چڱو وعظ ٻڌوسين. فقط مون هڪڙي نٺر تي اثر ڪو نه پيو. پر دل ۾ سا دل ۾ ماٺ ڪيو هليو ويس. منهنجي ڪهڙي مجال جو اتي ڪڇي سگهان ها. هو وڏا عالم مان هڪ جاهل. طوطي جو آواز نقار خاني ۾ ڪير ٿو ٻڌي.
هڪڙي وڏي عالم وعظ پي ڪيو. وعظ استغفر الله پڙهڻ جي ثواب ۽ برڪت بابت هو. پاڻ فرمايائين ته جيڪو شخص هر جمعي ڏينهن استغفار پڙهندو تنهن جا گذريل هفتي جا سڀ صغيرا گناهه جهڙوڪ ڪنهن عورت کان چمي وٺڻ معاف ٿي ويندا. ڪنهن جاهل ڪڙميءَ واڪو ڪري چيو ته مولوي صاحب توهان ته اسان کي هٿ وٺي ٿا گناهه ڪرايو. جيڪڏهن رڳو استغفار پڙهڻ سان گناهه معاف ٿي ويندا ته اڳتي سڄو هفتو صغيرا گناهه ڪري جمعي جي ڏينهن استغفار پڙهنداسين. استغفار پڙهڻ ۾ اسان کي ڪهڙي تڪليف؟ مولوي صاحب فرمايو ته ڏسين نه ٿو ته مان ڪهڙي ڪتاب مان ٿو ٻڌايان. منهنجي ابي ڏاڏي جو ٺهيل ڪتاب ڪونهي. انهيءَ جواب کان پوءِ ماٺ ٿي ويئي پر مان نه ٿو ڀانيان ته ڪنهن کي به تسلي ٿي هوندي. مونکي ته تسلي بلڪل ڪانه ٿي پر مون به ڪونه ڪڇيو.
اڪثر مولوي ڪوڙا قصا ۽ ڪوڙيون روايتون ۽ ڪوڙا معجزا ۽ ڪوڙيون ڪرامتون يا دليلن جا ڪوڙا قصا بيان ڪندا آهن. ڪي وري دردناڪ قصو ٻڌائي ڪوڙي اڇنگار ڏيئي ساده لوح ماڻهن کي رئاري وجهندا آهن. هڪڙي مولوي جو پيرسن آهي ۽ مريد ڪندڙ آهي تنهن هڪڙو قصو ٻڌايو ته فلاڻو بزرگ پنهنجي ڪن مريدن سان واٽ وٺيو پي ويو. ڪا عورت اچي ڀرسان لنگهي. بزرگ صاحب ان کان چمي ورتي. مريدن مان هڪڙي سندس پيروي ڪئي. پوءِ ڳوٺ ۾ هڪڙي لوهار جي دڪان تي ويا. بزرگه صاحب تتل ڳاڙهي لوهه کي چمي ڏيئي ان مريد کي چيو ته هاڻي ڪر هت به پيروي. مريد هٽي بيهي رهيو. سو ادا ڪو بزرگ يا ولي ڪو خراب ڪم ڪندڙ ڏسو ته ان ۾ گمان نه آڻيو ڇو ته هو جيڪي ڪن ٿا تنهن ۾ ڪا حڪمت رکيل آهي. منهنجي خيال ۾ ته هيئن ٿو اچي ته مڪريل درويشن ۽ پيرن اهي قصا هن لاءِ ٺاهيا آهن ته اسان جا مريد اسان جا ڪي بد افعال ڏسن ته اسان مون خوش اعتقادي نه ڪڍن ۽ اسان هنن مان آسانيءَ سان پنهنجا مطلب ڪڍندا رهون.
هڪڙي مولوي صاحب سان گفتگو ڪندي کيس چيم ته مولوي صاحب! توهان عالم آهيو مدرسو به اٿو ۽ قرآن شريف ۽ پارسي ۽ عربي به ٿا پاڙهيو پر مسلمان ڀائرن کي نڪا هدايت ٿا ڪيو نڪو اسلام ٿا سيکاريو. حيران ٿي چيائين ته ڇا قرآن شريف پڙهڻ کان ڪا وڌيڪ هدايت به آهي؟ مان چيو ته قرآن شريف بي معنيٰ ٿا پاڙهيو. چيائين ته ڪٿي حڪم ڪيل آهي ته قرآن شريف با معنيٰ پڙهائجي. مون چيو ته مان سون آيتن ۽ سون حديثن ۽ سون دليلن سان ثابت ڪري ڏيکاريندس ته قرآن شريف ضرور با معنيٰ پاڙهڻو آهي. سورت بقر جي 14 رڪوع جي آخر ۾ هي الفاظ آيل آهن يتلوه حق تلاوته ابن عباس ۽ ابن جرير ان جي معنيٰ هي ٿا ڪن ته ان تي اهڙو عمل ڪجي جهڙو ڪرڻ گهرجي. جڏهن قرآن شريف جي معنيٰ سمجهبي تڏهن ته ان تي عمل ڪبو. جنهن صورت ۾ سڀني کي عربي پاڙهي نٿا سگهو تنهن صورت ۾ پنهنجي مادري زبان ۾ ماڻهن کي اسلام جا عقائد ۽ احڪام ٻڌايو. ان وقت سندس هڪ شاگرد جنهن کي ڏاڙهي اچي ويئي هئي ۽ مڪتب مان قرآن شريف پڙهي نڪتو هو سو موجود هو. پڇيو مانس ته مسلمان ڇاکي چئجي ۽ جيڪڏهن تو وٽ ڪو غير مسلمان اچي ۽ پڇي ته اسلام ڇا آهي ۽ مان ڪهڙا ويساهه رکان جيڪڏهن مسلمان ٿيان، ته پوءِ کيس ڇا چوندين؟ چيائين ته جيڪو ڪلمو پڙهندو سو مسلمان ٿيو. مون چيو ته ائين نه آهي رڳو ڪلمو پڙهڻ سان مسلمان ٿي ڪين سگهبو. ڪلمي جي معنيٰ سمجهي ان تي دل سان ويساهه آڻجي تڏهن مسلمان ٿي سگهبو. پوءِ مولوي صاحب کي چيم ته هن توهان جي شاگرد کي ڪلمي شريف جي معنيٰ جي به خبر ڪانهي پر ٻيا ڪهڙا اسلام جا عقيدا ۽ احڪام سکيا اٿس. چيائين ته ڪجهه به نه. مون چيو ته توهان صاحبن جو فرض آهي ته پهريائين ته ڪلمي شريف جي معنيٰ ۽ مطلب سمجهايو، پوءِ ٻيا عقايد ۽ احڪام سيکاريو. مولوي صاحب پوءِ قبول ڪيو ته برابر اسان ان ڪم ۾ قاصر آهيون. ٻئي ڏينهن وري گفتگو نڪتي ته غير مسلمانن کي اسلام تي آڻڻ لاءِ ڪجهه ڪونه ٿو ڪيو وڃي.
مولوي صاحب ٺڪ جواب ڏنو ته پٽين کي گهڻو ئي ٿا چئون ته مسلمان ٿيو پر نٿا ٿين. اسان ڇا ڪيون. مون چيو ته ائين ته هرڪو جاهل به کين چئي ٿو سگهي. ان چوڻ مان ڇا ٿيندو؟ عالمن جو فرض آهي کين اسلام جي سچائي ثابت ڪري ڏيکارڻ. چيائين ته سائين ائين ته اسان به ڪونه ٿا ڪري سگهون باقي پنهنجي حڪومت هجي يا زور هجي ته پوءِ تلوار ڪڍي انهن انڌن کي چئون ته ٿيو مسلمان نه ته سر ڌڙ کان ڌار ٿو ڪيانوَ. مان چيو ته مولوي صاحب جبر سان توهان مولوي پاڻ اسلام کي ڪوڙو مذهب ثابت ڪري ٿا ڏيکاريو. دنيا جا سڀ غير مسلمان فقط هن هڪڙي ئي عمل جي ڪري اسلام کي ڪوڙو ٿا سمجهن. ڪو به مسلمان خواه غير مسلمان جنهن کي فقط هڪ داڻو به فهم جو آهي سو به يقين سان چئي سگهندو ته جو مذهب اهڙو عقيدو ٿو سيکاري سو هرگز سچو ناهي. افسوس آهي جو اسان جي گهڻن مولوي صاحبن کي ذرو به فهم ڪونهي. هو نه رڳو اهو اهڙو غلط عقيدو ٿا رکن پر ٻيا به سو غلط عقيدا ٿا رکن جن جي ڪري نه رڳو غير مسلمانن کي اسلام کان نفرت آهي، پر خود مسلمانن مان به لکين اسلام کان بيزار آهن. اگرچه ڪي انهن مان کليو کلايو بيزاري ظاهر نٿا ڪن ۽ منافقي طور پاڻ کي مسلمان سڏائيندا ٿا رهن.
مولوي صاحب جي اها حالت آهي جو مسلمانن کي رڳو ڪلمي شريف جي معنيٰ به نٿا سمجهائين ۽ غير مسلمانن کي اسلام تي آڻڻ لاءِ اسلام جي سچائي ته ثابت نٿا ڪري سگهن پر اٽلندو اسلام کي ڪوڙو ثابت ڪري ٿا ڏيکارين.
قرآن شريف ۽ حديثن ۾ حڪم آهي ته امرباالمعروف ۽ نهي عن المنڪر ڪيو يعني ماڻهن کي اسلام سيکاريو ۽ کين چڱن ڪمن جو حڪم ڪيو ۽ گناهن کان روڪيو. انهيءَ فرض ادائي ڪرڻ لاءِ عالمن تي فرض آهي ته قرآن شريف ۽ صحيح حديثن جو اڀياس چڱي طرح ۽ فهم سان ڪن ۽ اوائلي تفسير ۽ سچي اسلامي تاريخ پڙهن. پهريائين پاڻ عمل ڪن ۽ پوءِ ٻين کي هدايت ڪن. قرآن شريف ۾ فرمايل آهي ”قل لا اسئلڪم عليه من اجر“ يعني (اي نبي ﷺ) چؤ (ماڻهن کي) ته مان انهيءَ لاءِ (يعني اسلام سيکارڻ لاءِ) اوهان کان ڪو اجر ڪونه ٿو گهران. ساڳيءَ طرح ٻين آيتن ۾ خواه ٻين پيغمبرن سڳورن جي قصن ۾ ساڳيا الفاظ ڪم آندل آهن. گويا پيغمبرن جي سچائي جو مکيه ثبوت اها ڳالهه آهي. تنهن ڪري وعظ ۽ هدايت ڪندڙ پيرن ۽ مولوين کي به گهرجي ته بنا اجوري ۽ بنا طمعي فقط الله ڪارڻ ۽ دل جي صداقت ۽ جوش ۽ قومي درد کان اهو ڪم هٿ ۾ کڻن نه ته سندن وعظ ۽ هدايت جو اثر ئي ڪونه ٿيندو.
وعظ ۽ هدايت ڪرڻ ۽ قرآن شريف ۽ صحيح حديثون ٻڌائڻ گهرجن ۽ جيڪي هدايتون ڏجن تن بابت دنيائي روزمره جي زندگي مان مثال ڏيئي سمجهائي ته ڏسو ته انهن هدايتن تي عمل ڪرڻ ۾ ڪيترو اسان جو فائدو آهي ۽ نه عمل ڪرڻ ۾ ڪيتريون مصيبتون اسان تي اچي ٿيون ڪڙڪن. مگر پهريائين ڪلمي شريف جي معنيٰ سمجهائجي ۽ علم پڙهڻ جي تحريص ۽ ترغيب ڏيارجي. ايتري قدر تحريص ڏيارجي جو ماڻهو پاڻ به علم پڙهڻ کي وٺي وڃن ۽ پنهنجي اولاد، پٽن خواه نياڻين کي اسڪولن ۽ مڪتبن ۾ موڪلي ڏين. ڪلمون شريف سمجهڻ ۽ علم پڙهڻ اهي ڳالهيون بنياد آهن. وڏو زور انهن تي ڏجي، پوءِ ٻيون اسلامي ڳالهيون سيکارجن. خصوصن اخلاق سڌارڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. زنا، چوري، نشو، گاريون، جهيڙا، فساد، پرائو حق کائڻ، ڪوڙ، ٺڳي، انجام ڀڃڻ، سستي، اسراف، قرض کڻڻ وغيره نه انهن گناهن کان روڪجي ۽ سچ ۽ محنت ۽ تجارت ۽ همدردي ۽ احسان ڪرڻ جي تعليم ڏجي. ڀرم ۽ سنسا ۽ بدرسمون ڪڍي ڇڏڻ گهرجن. اسلامي ڪتب خانا ۽ اسڪول کولائجن. انجمنون قائم ڪجن. وغيره وغيره.
ارمان اهو آهي ته جيڪڏهن ڪي مولوي صاحب کڻي قرآن شريف ۽ حديثن مان ڪجهه ٻڌائين ٿا ته اهي آيتون ۽ حديثون چونڊين ٿا جن کي مروڙي سروڙي اهڙيون معنائون ڪڍي سگهن ٿا ۽ ڪڍن ٿا جن تي عمل ڪرڻ سان ترقيءَ جي بدران تباهي پيدا ٿئي. انهيءَ ڪري مان قرآن شريف مان ڪي اهڙيون آيتون پيش ٿو ڪيان جن جو گهڻو ڪري تاويل ٿي ڪين سگهندو ۽ جن جي معنيٰ بلڪل صاف آهي. اهڙيءَ طرح ڪي حديثون به چونڊيل پيش ٿو ڪيان ۽ انهن چونڊيل آيتن ۽ حديثن پيش ڪرڻ جو مقصد اهو آهي ته اسان جي مولوين ۾ نئين قسم جو شوق پيدا ٿئي ۽ آئينده اهڙي قسم جي آيتن ۽ حديثن مان وعظ ۽ نصحيت ڪن. منهنجو ننڍڙو ڪتاب احاديث نبوي ۽ ٻيا ڪتاب پڻ نئين جذبي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪافي آهن. اڃا به بهتر ائين ٿيندو ته مولوي صاحب مهرباني ڪري مولانا حاليءَ جو مسدس جيڪو اڙدوءَ ۾ آهي ۽ قاضي سليمان جو رحمت للعالمين جيڪو پڻ اڙدو ۾ آهي اهي ٻئي ڪتاب ضرور پڙهن. اهي عام مقبول ڪتاب آهن ۽ انهن ڪتابن تي ڪنهن به فرقي، ڪنهن به قسم جو اعتراض ڪونه اٿاريو آهي.
قرآن مجيد جي ڪن آيتن جو ترجمو
”اي ايمان وارو! الله تعاليٰ جي مقرر ڪيل فرض جي بجا آوري اهڙي خبرداري سان ڪيو جهڙي الله تعاليٰ جي لاءِ شايان شان آهي ۽ نه مرو تيستائين جيستائين مسلمان نه ٿيا آهيو. الله تعاليٰ جي رسي يا عهد کي سڀ گڏجي سوگهو جهليو ۽ جدا نه ٿيو، الله تعالي جون جيڪي نعمتون اوهان تي ٿيل آهن سي ياد ڪيو ته جو، اڳي اوهان هڪ ٻئي جا دشمن هئا پوءِ الله تعاليٰ اوهان جون دليون ڳنڍي ڇڏيون ۽ اوهان سندس ڀلائي سان ڀائر ٿي پيا ۽ اوهان باهه جي کڏ جي ڪَپَ تي هئا پوءِ الله تعاليٰ اوهان کي ان کان بچائي ورتو.“
”اوهان منجهون هڪڙي ٽولي اهڙي هجي جيڪي چڱائي جي دعوت ڪن، يعني چڱائي ڪرڻ جي واٽ ڏسين ۽ حق جي واٽ تي هلڻ ۽ چڱن عملن جو حڪم ڪن ۽ خراب ڪمن ۽ گناهن کان روڪين. اهي ئي فلاحي پائيندا يعني دين دنيا جي بهتري حاصل ڪندا.“
”الله تعاليٰ جي تابعداري ۽ فرمانبرداري ڪيو ۽ پڻ رسول ﷺ جي اطاعت ڪيو ته توهان تي رحم ڪيو وڃي. ۽ تڪڙو ڊوڙو پنهنجي رب جي مغفرت ڏي ۽ انهيءَ جنت ڏي جنهن جي ويڪر آسمانن ۽ زمين جيڏي آهي ۽ جيڪا متقي شخص لاءِ تيار ٿيل آهي. انهن لاءِ جي آسودگيءَ ۾ خواه سچائي ۾ خدا جي راهه ۾ خرچ ٿا ڪن، جي پنهنجي ڪاوڙ کي دٻائين ٿا ۽ ماڻهن کي معاف ٿا ڪن. ۽ الله تعاليٰ انهن سان حب ٿو رکي جيڪي ماڻهن تي احسان ٿا ڪن.“
”هيڻا نه ٿيو نڪي غم ڪيو. جيڪڏهن توهان مومن آهيو ته توهان غالب پوندؤ ۽ ڪامياب ٿيندؤ ۽ بلند درجا حاصل ڪندؤ.“
”هي ڪتاب جيڪو اسان نازل ڪيو آهي، برڪت وارو ڪتاب آهي. تنهن ڪري ان تي عمل ڪيو ۽ پرهيزگار ٿيو ته اوهان تي رحم ڪيو وڃي.“
”يقينن توهان جي لاءِ رسول الله ﷺ بهترين مثال ۽ نمونو آهي (يعني پرهيزگاري جو اهڙو عمدو مثال آهي جو ان جي پيروي ڪريو ۽ ان جي نقش قدم تي هلو) ان لاءِ عمدو نمونو ۽ مثال آهي جو الله تعاليٰ ۽ آخرت ۾ اميدون ٿو رکي ۽ الله تعاليٰ کي گهڻو ياد ٿو ڪري.“
”الله تعاليٰ حڪم ڪيو آهي ته کائنس سواءِ ڪنهن جي به عبادت نه ڪريو ۽ ماءُ پيءُ سان چڱايون ڪيو. جيڪڏهن انهن مان هڪڙو يا ٻئي پنهنجي حياتي ۾ پوڙها ٿين ته انهن کي رڳو اُف به نه چؤ ۽ ساڻن چڱا ۽ وڻندڙ ۽ تعظيم وارا الفاظ ڳالهاءِ ۽ انهن جي اڳيان رحمدليءَ سان نرم ۽ نماڻو ۽ فرمانبردار ٿيءُ ۽ چؤ ته اي منهنجا رب! هنن تي رحم ڪر جو هنن مون کي نپايو جڏهن مان ننڍڙو ٻالڪ هوس.“
”مائٽن کي (صدقا) ڏي جيئن هنن جو حق آهي ۽ پڻ گهرج وارن مسڪينن کي ۽ مسافرن کي ۽ اجايا خرچ نه ڪر. تحقيق اجايا خرچ ڪندڙ شيطانن جا ڀائر آهن ۽ شيطان پنهنجي رب جو بي شڪر آهي ۽ جيڪڏهن تون انهن کان (يعني گهر وارن کان) منهن موڙي (يعني انهن کي ڏيڻ لاءِ ڪجهه به نه هجيئي) پنهنجي رب جي رحمت جي طلب لاءِ نڪرين جنهن رحمت جي اميد ٿو رکين ته پوءِ انهن سان نرميءَ جا لفظ ڳالهاءِ ۽ پنهنجي هٿ کي پنهنجي ڳچيءَ سان جڪڙي نه ڇڏ (يعني ڪنجوس نه ٿيءُ) ۽ نه وري هٿ کي تمام ڊگهو ڪري ڇڏ (يعني هٿ ڦاڙ به نه ٿي) جو پوءِ تنگ حال ٿي ويهي رهين“
”زنا کي رڳو ويجها به نه وڃو تحقيق اهو سخت فاحش ڪم آهي ۽ گندو رستو آهي. يتيم جي مال کي ويجهو به نه لنگهو مگر ان کي سنڀالڻ ۽ وڌائڻ لاءِ جيستائين هو بالغ ٿئي ۽ وعدا ۽ عهد پورا ڪيو. تحقيق وعدن ۽ عهدن بابت پڇاڻو ٿيندو. ۽ پوري ماپ ڀريو جڏهن ماپ ڪريو ۽ سچي تارازي سان تور ڪريو. هي چڱو آهي ۽ پڇاڙي ان جي چڱي آهي يعني آخر ان مان ئي نفعو ٿو ٿئي ۽ زمين تي آڪڙ ڪري نه گهم ڇو ته تون زمين کي ڏاري ڪونه سگهندين نڪي جبلن جيڏو ٿي پوندين.“
”چؤ منهنجي ٻانهن کي ته سٺا لفظ ڳالهائين (نه ته) شيطان انهن جي وچ ۾ جهڳڙن جو ٻج ٿو پوکي ۽ تحقيق شيطان انسان جو کليو کلايو دشمن آهي.“
”ڪوڙن تي الله تعاليٰ جي لعنت آهي.“
”اي الله سائين! منهنجو علم وڌاءِ، جنهن کي حڪمت ۽ عقل ڏنو ويو آهي تنهن کي گهڻي چڱائي ڏني ويئي آهي. تحقيق جيڪي ايمان ٿا آڻين ۽ چڱا عمل ٿا ڪن انهن جي دل ۾ رحمان حب پيدا ٿو ڪري (الله تعاليٰ ۽ سندس خلق لاءِ حب).“
”تحقيق مؤمن ڀائر آهن پوءِ (تنهنڪري) پنهنجي ڀائرن جي وچ ۾ صلح ڪرايو ۽ الله تعاليٰ جا حڪم خبرداريءَ سان بجا آڻيو ته توهان تي رحم ڪيو وڃي.“
”اي مومنو! اهڙن ماڻهن کي ٻين ماڻهن تي کلڻ نه گهرجي. ممڪن آهي ته اهي هنن کان بهتر هجن. ۽ نه عورتن کي ٻين عورتن تي کلڻ گهرجي جو ممڪن آهي ته اهي هنن کان بهتر هجن. ۽ پنهنجن ماڻهن جي عيب جو ئي نه ڪريو نڪي هڪ ٻئي تي چڙ جا نالا رکو. ايمان آڻڻ کان پوءِ خراب نالو رکڻ ڏاڍي گندي ڳالهه آهي پوءِ جيڪو نٿو مڙي اهوئي ظالم آهي.“
”اي مومنو! گهڻن گمانن کان پرهيز ڪريو تحقيق ڪي گمان گناهه آهن. ۽ جاسوسي نه ڪريو يعني لڪي ڇپي يا ڳجهه ڳوهه ۾ ٻين جون ڳالهيون نه ٻڌو نڪي سندن احوال جانچ ڪيو نڪي هڪ ٻئي جي پرپٺ گلا ڪيو. ڇا توهان مان ڪوئي به پسند ڪري ٿو ته پنهنجي مئل ڀاءُ جو گوشت کائي؟ پر توهان کي ته ان کان نفرت آهي. خدا کان ڊڄي سندس حڪم بجا آڻيو. تحقيق الله تعاليٰ موٽندڙ ۽ رحيم آهي.“
”اي انسانو مون اوهان کي هڪ نر ۽ ماديءَ مان پيدا ڪيو ۽ اوهان کي قومن ۽ قبيلن ۽ ذاتين ۾ ورهايم، انهيءَ لاءِ ته هڪ ٻئي کي سڃاڻو. تحقيق الله تعاليٰ وٽ اوهان مان وڌيڪ عزت وارو اهو آهي جيڪو تقويٰ ۾ اوهان سڀني کان وڌيڪ آهي. تحقيق الله تعاليٰ ڄاڻندڙ ۽ خبر رکندڙ آهي.“
”اعرابي چون ٿا ته اسان ايمان آندو آهي. انهن کي چؤ ته اوهان ايمان ڪونه آندو آهي. پر چئو ته اسان تسليم ٿاڪيون يا اسلامي حڪمن جي فرمانبرداري ٿا ڪريون ۽ اوهان جي دلين ۾ اڃا ايمان نه گهڙيو آهي ۽ جيڪڏهن الله ۽ سندس رسول ﷺ جي اطاعت ڪيو ته الله تعاليٰ توهان جي (نيڪ) عملن مان ذرو به نه گهٽائيندو. تحقيق الله تعاليٰ غفور ۽ رحيم آهي.“
”مومن فقط اهي آهن جيڪي الله تعاليٰ ۽ سندس رسول ﷺ ۾ ايمان ٿا آڻين، پوءِ شڪ نٿا آڻين، ۽ الله تعاليٰ جي راهه ۾ پنهنجي ملڪيتن ۽ جانين سان سخت ڪوشش ٿا ڪن، سچا اهي آهن.“
”توهان تيستائين نيڪيءَ کي نٿا پهچو جيستائين انهن شين کي خدا جي راه ۾ نٿا ڏيو جن شين کي توهان حب ٿا ڪيو.“
”نيڪي انهيءَ ۾ ناهي ته اوڀر ۽ اولهه ڏي منهن ڪيو. پر نيڪ اهي آهن جيڪي الله تعاليٰ ۽ آخرت ۽ ملائڪن ۽ قرآن شريف ۽ نبين ۾ ايمان ٿا آڻين ۽ الله تعاليٰ جي حب کان مائٽن، يتيمن، مسڪينن، مسافرن، سائلن، جنگ ۾ گرفتار ٿيل ٻانهن کي آزاد ڪرائڻ لاءِ پنهنجو مال ڏين ٿا، ۽ نماز قائم ڪن ٿا ۽ زڪوات ادا ڪن ٿا، ۽ پنهنجو عهد پاڙين ٿا جڏهن هو ڪو عهد ڪن ٿا، ۽ مشڪلات ۽ مصيبتن ۽ جنگ جي وقت ۾ صبر ڪندڙ آهن. اهي ئي سچا آهن ۽ اهي ئي متقي آهن.“
”الله تعاليٰ جو اهو ارادو ناهي ته توهان تي تنگي ڪري يا تڪليف ڏئي. الله تعاليٰ جو ارادو ته هي آهي ته اوهان کي پاڪ ڪري ۽ اوهان تي پوريون پوريون نعمتون ڪري ته شڪر گذار ٿيو.“
”انسان کي اوترو ئي ملي ٿو جيتري قدر هو ڪوشش ڪري ٿو.“
الله تعاليٰ اوهان جي واسطي اوهان جي ئي جنسن مان زالون پيدا ڪيون ته توهان تسڪين حاصل ڪيو ۽ زال مڙس جي وچ ۾ الله تعاليٰ پيار ۽ محبت وڌي.
(سورة الروم:21)
عورتن جا مڙسن تي اهڙائي حق آهن جهڙا مڙسن کي عورتن تي آهن ۽ مردن کي انهن تي درجو آهي. (سورة البقره:228)
پوءِ اهي ماڻهو مُلڪن ۾ ڪونه ٿا گهمن ڦرن ڇا جو عبرت وٺن؟ هن کي دل ۽ دماغ هجي ته جيڪر سمجهن، هنن کي ڪن هجن ته جيڪر ٻڌن. (سورة الحج:26)
ڪن حديثن جو ترجمو
علم جي طلب سڀ ڪنهن مرد توڙي عورت تي فرض آهي.
مان انهيءَ لاءِ نبي ڪري موڪليو ويو آهيان ته اخلاقي خوبين کي ڪماليت وٺايان.
سڀني کان چڱو انسان اهو آهي جيڪي ٻين انسانن کي سڀني کان وڌيڪ فائدو پهچائي.
جو شخص ٻين تي رحم نه ٿو ڪري، تنهن تي الله تعاليٰ به رحم نه ٿو ڪري.
جو شخص پنهنجي ڪنهن ڀاءَ جو حق ٿو کائي سو الله تعاليٰ جي هيڪڙائي ۾ ايمان رکندڙ ناهي.
رسول الله ﷺ جن ڪنواري ڇوڪري کان به وڌيڪ لڄارا هئا. پاڻ فرمائيندا هئا ته لـڄ ايمان جو ڀاڱو آهي. جنهن کي لـڄ ناهي تنهن کي ايمان به ڪونهي.
جيڪو چڱو ڪم ڪرين تنهن ۾ توکي خوشي ٿي ۽ جيڪو خراب ڪم ڪرين تنهن تي تو کي افسوس ٿئي تڏهن سمجهه ته تون سچو مومن آهين.
مسلمان اهو آهي جنهن جي زبان ۽ هٿ کان مسلمان بچيل هجن.
اي بندا! تون الله تعاليٰ سان محبت رکين ٿو؟ پهريائين ذات انسان سان محبت رک.
جرير بن عبدالله کان روايت آهي ته مون رسول الله ﷺ وٽ عرض ڪيو ته مان اسلام تي بيعت ٿو ڪيان. پاڻ مون کان مسلمان ٿي رهڻ ۽ هر مسلمان جي خير خواهي ڪرڻ جو شرط ورتائون.
رسول الله ﷺ جن دشمنن تي به رحم ڪندا هئا. مثلن ثمام بن ثلال نجد کان مڪي شريف وڃڻ وارو ان بند ڪري ڇڏيو. هن ڪري جو مڪي شريف جا ماڻهو ان وقت آنحضرت ﷺ جن جا دشمن هئا. آنحضرت کيس ائين ڪرڻ کان منع فرمائي.
احد جي جنگ ۾ حضرت جن جا ڏند مبارڪ شهيد ڪيا ويا ۽ کين سخت اذيت پهچائي ويئي. ڪن صحابن عرض ڪيو ته ڪافرن کي پاراتو ڏيو. پاڻ فرمايائون ته مان لعنت ڪرڻ واسطي نبي ڪونه ڪيو ويو آهيان. الله تعاليٰ مون کي موڪليو آهي ته ماڻهن کي سندس بارگاه ڏي سڏيان ۽ مون کي رحمت ڪري موڪليو اٿس. پوءِ هي دعا فرمايائون ته اي خدا منهنجي قوم کي هدايت ڪر هو مون کي نه ٿا ڄاڻن.
چار خصلتون جيڪي جنهن شخص ۾ موجود آهن سو منافق آهي. جيڪڏهن انهن مان هڪ اٿس ته نفاق جي هڪ علامت منجهس آهي. 1- ڳالهائي ته ڪوڙ ڳالهائي 2- واعدو ڪري ته وفا نه ڪري 3- عهد ڪري ته پورو نه ڪري 4- جهيڙو ڪري ته فاحش بڪ ڪري. اهو شخص ان وقت مومن ئي ناهي جنهن وقت چوري ٿو ڪري يا زنا ٿو ڪري يا شراب ٿو پيئي يا امانت ۾ خيانت ٿو ڪري. خبردار! خبردار!
اي الله سائين! مون کي ڏک ۽ ڳڻتيءَ کان، عاجزي ۽ سستيءَ کان، ڪنجوسائپ ۽ بزدليءَ کان ۽ قرض جي غلبي ۽ ماڻهن جي قهر کان پناه ڏي.
تمام سهڻين ۽ چونڊيلن حديثن معلوم ڪرڻ لاءِ منهنجو ننڍڙو سنڌي ڪتاب احاديث نبوي پڙهي ڏسو.
تعصب
هيستائين جيڪي باب لکيا اٿم تن جي تائيد مولانا حالي جي مسدس مان بلڪل سهڻا بند پيش ڪري سگهان ها. مگر ائين ڪرڻ سان مضمون جي سلسلي ۾ اٽڪ ٿي ٿئي. مگر هي باب مولانا مرحوم جي ڪن بندن سان شروع ٿو ڪيان.
ڊرايا تعصب سي ان ڪو يه ڪهه ڪر
ڪه زنده رها اور مرا جو اسي پر
هوا وه هماري جماعت سي باهر
وه ساٿي همارا نه هم اس کي ياور
نهين حق سي ڪڇ اس محبت ڪو بهرا
ڪه جو تم کو انڌا ڪري اور بهرا
تعصب که هي دشمن نوع انسان
ڀري کهر ڪئي سيڪڙون جس ني ويران
هوئي بزم نمرود جس سي پريشان
ڪيا جس ني فرعون ڪو نذر طوفان
گيا جوش مين بو لهب جس ڪي کويا
ابو جهل ڪا جس ني بيڙا ڊبويا
وه يان اڪ عجب ڀيس ۾ جلوه گر هي
ڇپا جسڪي پردي مين اس ڪا ضرر هي
ڀرا زهر جس جام مين سر بسر هي
وه آب بقا هم ڪو آتا نظر هي
تعصب ڪو اڪ جزو دين سمجهي هين هم
جهنم ڪو خلد برين سمجهي هين هم
همين واعظون ني يه تسليم دي هي
ڪه جو ڪام ديني هي يا دنوي هي
مخالف ڪي ريس اس مين ڪرني بري هي
نشان غيرت دين حق ڪا يه هي
مـخالف ڪي الٽي هر اڪ بات سمجهو
وه دن ڪو ڪهي دن تو تم رات سمجهو
قدم گر راه راست پر اس ڪا پاؤ
تو تم سيڌي سي ڪتراڪي جائو
پڙين اس مين جو دقتين وه اٺائو
لگين جسقدر ٺوڪرين اس مين کائو
جو نڪلي جهاز اس ڪا بچ ڪر ڀنور سي
تو تم ڏالدو و نائو اندر ڀنور کي
اگر مسخ هو جائي صورت تمهاري
ڀائم ۾ ملجائي سيرت تمهاري
بدل جائي بالڪل طبيعت تمهاري
سرا سر بگڙ جائي حالت تمهاري
تو سمجهو ڪه هي حق ڪي اڪ شان يه ڀي
هي اڪ جلوه نور ايمان يه ڀي
نه اوضاع ۾ تم سي نسبت ڪسي ڪو
نه اخلاق ۾ تم په سبقت ڪسي ڪو
نه حاصل يه کانون مين لذت ڪسي ڪو
نه پيدا يه پوش مين زينت ڪسي ڪو
تمهين فضل هو علم مين بر ملا هي
تمهاري جهالت مين ڀي اڪ ادا هي
ڪوئي چيز سمجهو نه اپني بري تم
رهو بات ڪو اپني ڪرتي بڙي تم
حمايت مين هو جبڪه اسلام ڪي تم
تو هو هر بدي اور گنه سي بري تم
بدي سي نهين مومنون ڪو مفرت
تمهاري گنه اور اورونڪي طاعت
مخالف ڪا اپني اگر نام ليجي
تو ذڪر اسڪا ذلت سي خواري سي ڪيجي
ڪڀي ڀولڪر طرح اس مين نه ديجي
قيامت ڪو ديکوگي اس ڪي نتيجي
گناهون سي هوتي هو گويا مبرا
مخالف پر ڪرتي هو جب تم تبرا
سني ۾ اور جعفري ۾ هو الفت
نه نعماني و شافعي ۾ هو ملت
وهابي سي صوفي ڪي ڪم هو نه نفرت
مقلد ڪري نا مقلد په لعنت
رهي اهل قبله ۾ جنگ ايسي باهم
ڪه دين خدا پر هنسي سارا عالم
ڪري ڪوئي اصلاح ڪا گر اراده
تو شيطان سي اس ڪو سمجهو زياده
جسي ايسي مفسد سي هي استفاده
ره حق سي هي بر طرف اس ڪا جاده
شريعت ڪو ڪرتي هين برباد دونون
هين مردود شاگرد و استاد دونون
وه دين جس ني الفت ڪي بنياد ڊالي
ڪيا طبع دوران ڪو نفرت سي خالي
بنايا اجانب ڪو جس ني موالي
هر اڪ قوم ڪي دل سي نفرت نڪالي
عرب اور حبش ترڪ و تاجيڪ و ويلم
هوئي ساري شيرو شڪر ملڪي باهم
تعصب ني اس صاف چشمه ڪو آڪر
ڪيا بعض ڪي خارو خس سي مڪدر
بني خصم جو ٿي عزيز اور برادر
نفاق اهل قبله ۾ ڦيلا سراسر
نهين دستياب ايسي اب دو مسلمان
ڪه ڪو ايڪ هو ديکڪر ايڪ شادان
همارا يه حق ٿا ڪه سڀ يار هوتي
مصيبتون ۾ يارونڪي غمخوار هوتي
سڀ ايڪ اڪ ڪي باهم مددگار هوتي
عزيزون ڪي غم ۾ دل افگار هوتي
جب الفت ۾ يون هوتي ثابت قدم هم
تو ڪهه سڪتي اپني ڪو خير الامم
اگر ڀولتي هم نه قول پيغمبر
ڪه هين سڀ مسلمان باهم برادر
برادر هي جب تڪ برادر ڪا ياور
معين اس ڪا خود هي خداوند داور
تو آتي نه بيڙي په اپني تباهي
فقيري ۾ ڀي ڪرتي هم بادشاهي
بڙهي جس سي نفرت وه تحرير ڪرني
جگر جس سي شق هون وه تقرير ڪرني
گنهگار بندون ڪي تحقير ڪرني
مسلمان ڀائي ڪي تڪفير ڪرني
يه هي عالمون ڪا هماري طريقه
يه هي هاديون ڪا هماري سليقه
ڪوئي مسئله پو ڇني ان سي جائي
تو گردن په بار گران لي ڪي آئي
اگر بدنصيبي سي شڪ اس ۾ لائي
تو قطعي خطاب اهل دوزخ ڪا پائي
اگر اعتراض اسڪي نڪلا زبان سي
تو آنا سلامت هي دشوار وان سي
ڪڀي وه گلي ڪي رگين هين ڦلاتي
ڪڀي جهاگ پر جهاگ هين منه په لاتي
ڪڀي خوڪ اور سڪ هين اسڪو بناتي
ڪڀي مارني ڪو عصا هين اٺائي
ستون چـشم بددور هين آپ دين ڪي
نمونه هين خلق رسول امين ڪي
جو چاهي ڪه خوش انسي مل ڪر هو انسان
تو هي شرط وه قوم ڪا هو مسلمان
نشان سجده ڪا هو جبين پر نمايان
تشرع ۾ اس ڪي نه هو ڪوئي نقصان
لبين بڙه رهي هون نه ڊاڙهي چڙهي هو
ازار اپني حد سي نه آگي بڙهي هو
عقايد ۾ حضرت ڪا هم داستان هو
هر اڪ اصل ۾ فرع ۾ هم زبان هو
حريفون سي ان ڪي بهت بدگمان هو
مريدون ڪا انڪي بڙا مدح خوان هو
اگر ايسا نهين هي ته مردود دين هي
بزرگون سي ملني ڪي قابل نهين هي
اسان جي سنڌ ملڪ ۾ جيڪو تعصب ۽ تنگ خيالي آهي تنهن جي خبر جيڪڏهن مولانا حالي کي هجي ها ته خبر ناهي ته سندس قلم ۽ شاعري ڪم ڏيئي سگهن ها يا نه. رواجي ماڻهو ڇڏي اسان جا ايڊيٽر ڏسو ۽ سندن اخبارن جا ڪالم ڏسو. اڪثر اخبارن ۾ گاريون، بدالفاظ ۽ شخصي جملا ڏسو. جيڪڏهن ڪو ايڊيٽر يا خاطو ڪهڙي به مسئلي ۾ ڪنهن سان مخالف ٿو ٿئي ته اهڙيءَ طرح ٿو ڪري جو ڄڻ ته کيس گاريون مليون آهن يا سندس جاگير کسجي ويئي آهي، تنهنڪري آپي کان ٻاهر نڪري ويو آهي. هي حال ايڊيٽرن جا آهن جيڪي قوم جا رهبر آهن ۽ قومي لٽريچر جا مصلح آهن. جيڪڏهن ڪنهن شخص ۾ ڪو ذاتي غرض آهي يا ان سان ذاتي تعلق آهي يا ڪن ڳالهين ۾ ان سان اتفاق آهي ته ان کي پڏائي پڏائي آسمان تي پهچايو وڃي ٿو اگرچه هو بيڪار ۽ بدڪار هجي. پر جيڪڏهن ڪنهن سان ٿوري عداوت يا مخالفت آهي ته ان کي شيطان جي برابر سمجهيو وڃي ٿو اگرچه هو هڪ خدا جو نيڪ بندو هجي. جيڪڏهن ڪنهن ڪتاب تي تنقيد ڪئي وڃي ٿي ته يا ته ان کي ڪامل مڪمل سمجهيو وڃي ٿو يا سراسر غلط ۽ شيطاني خيالن سان ڀرپور سمجهيو وڃي ٿو.
در حقيقت انسان ڪهڙو به جاهل هجي ته به منجائنس ڪي صحيح خيال به صادر ٿين ٿا ۽ ڪهڙو به بدمعاش هجي ته به منجهس ڪي نه ڪي خوبيون ضرور هونديون. ساڳي طرح ڪهڙو به عالي دماغ انسان هجي ته به غلطين کان خالي هرگز ٿي ڪين ٿو سگهي ۽ ڪهڙو به متقي هجي ته به ڪو نه ڪو اوگڻ يا نقص منجهس ضرور هوندو.
ننڍو ٻار جڏهن طاقت ۾ ڪنهن وڏي سان نه پڄي سگهندو آهي ته گاريون ڏيڻ شروع ڪندو آهي. ساڳي طرح ڪو اڻڄاڻ عالم سوال جو جواب نه ڏيئي سگهندو آهي ته غصي کان بيتاب ٿي گهٽ وڌ ڳالهائيندو آهي ۽ وهابي ۽ منڪر جا خطاب ڏيندو آهي. کين خبر ناهي ته در حقيقت ڪاوڙ ڪرڻ هار جي نشاني آهي. جيڪو سچ پچ عالم هوندو تنهن کان ڪهڙا به سوال ڪيا ويندا ته خنده پيشانيءَ سان ۽ مرڪندڙ منهن سان مٺن ۽ وڻندڙ لفظن ۾ جواب ڏيندو ويندو، نه توهين ۽ ڪراهت جي نموني سان. توهين يا ڪراهت يا ڪاوڙ جو نتيجو اهو ٿو نڪري جو جيڪو به سمجهه وارو هوندو سو سمجهي وٺندو ته مولوي صاحب اڻ ڄاڻ ۽ ڀوڪ آهي. بلڪ ائين سمجهيو ويندو ته مخالف جا خيال صحيح آهن. انهيءَ ڪري ترقيءَ جي بدران گمراهي پيدا ٿي ٿئي. هڪڙي خرابي اسان جي عالمن ۽ حڪيمن ۾ اها به آهي جو هو سڀڪنهن مسئلي تي پنهنجي راءِ ڏيئي ڪڍندا آهن اگرچه کين پڪ نه به هجي. اوائلي امام اگرچه زبردست عالم هئا ته به ڪيترن ئي سوالن جي جوابن ۾ فرمائيندا هئا ته خبر ناهي. اسان جا نيم خوانده عالم ۽ حڪيم ائين ڇو چون. هنن کي سڀ ڪجهه معلوم جو آهي.!
هڪڙي مولوي صاحب سان گفتگو پي ڪيم جڏهن جواب ڏيئي نه سگهيو تڏهن چيائين ته تون پاڻ کي سمجهين ڇا ٿو جو تون مون سان بحث ٿو ڪرين. ڏاڙهي ڇو ننڍي ڪرائي اٿئي؟ مون چيو ته مولوي صاحب ڏاڙهي ننڍي رکائڻ ته ننڍڙو گناهه آهي پر مان وڏا وڏا گناهه ڪندڙ آهيان. منهنجي عملن ڏي نه ڏسو. هي بحث منهنجي عملن بابت نه آهي. جواب ڏنائين ته هرگز نه جڏهن تون شريعت تي هلندڙ ئي ناهين ته توسان بحث ڪرڻو ئي ناهي. هي ته هڪ رواجي مولوي هو پر هڪڙي ڀيري هڪ هوشيار مولوي صاحب سان ناسخ منسوخ جي مسئله بابت گفتگو هلي. جڏهن سوالن جا جواب ڏيئي نه سگهيو تڏهن غصي ٿي چيائين ته تون جڏهن عالم به ناهين ته توکي بحث ڪرڻ جو حق ڪونهي. تون فقط مون کان پڇ ۽ جيڪو جواب مان ڏيان سو سچو سمجهه. پر جيڪڏهن عالم آهين ته مان ٿو توکان سوال پڇان ته پوءِ خبر پئجي وڃي ته ڪيتري قدر عالم آهين. مون چيو ته مولوي صاحب مان جاهل ته برابر آهيان پر جيستائين جواب تي تسليٰ نه ايندي تيستائين هر هڪ جواب تي سوال ڪندو رهندس. چيائين ته نه اهي سوال ڪرڻ اعتراض جي قائم مقام آهي ۽ توکي اعتراض آڻڻ جو حق ئي ڪونهي. جڏهن چيائين ته قرآن شريف ۾ صاف حڪم اچڻ جو ضرور ئي ڪونه هو ته فلاڻي آيت منسوخ آهي ڇو ته ڪي آيتون ظاهر بظاهر هڪ ٻئي جي مخالف آهن. مثلن هڪڙي هنڌ آهي فاحشه عورت کي بند رکو ۽ ٻئي هنڌ آهي ته زاني عورت کي رجم ڪيو. مون چيو ته مولوي صاحب هتي فاحشه لفظ ڪم آندل آهي ۽ هتي زانيه. پاڻ فرمايائين ته فاحشه جي معنيٰ زانيه آهي. مون چيو ته مولوي صاحب ائين ڪين هوندو. تنهن تي ڪاوڙجي فرمايائين ته عربي ڄاڻندڙ مان ۽ تون جاهل، پوءِ به مون تي اعتبار نٿو ڪرين. دوران بحث ائين به چيائين ته شاهه ولي الله صاحب اهي پنج آيتون ڏنيون آهن جي سچ پچ منسوخ آهن ۽ انهن کان سواءِ ٻيون سڀ نا منسوخ آهن. مون عرض ڪيو ته مهرباني ڪري اهي پنج آيتون ڪڍي موڪلجو. پاڻ مهرباني ڪري ڪڍي موڪليائين پر لطف اهو ته انهن ۾ فاحشه ۽ زانيه واريون آيتون ڪونه هيون. هاڻي چئبو ته سندس خيال موجب شاهه ولي الله صاحب به مون جهڙو جاهل هو جو فاحشه لفظ جي معنيٰ نه آيس. ساڳئي مولوي صاحب دوران بحث ۾ فرمايو ته تون جيڪي مرزا خيال پيش ٿو ڪرين سي محمد علي جي قرآن مان آهن. محمد علي هڪ قادياني آهي ۽ مرزا غلام احمد قادياني جو چيلو آهي. مرزا غلام احمد قادياني هڪ بدمعاش شيطان هو جنهن نبوت جي دعويٰ ڪئي. تنهن ڪري سندس ۽ سندس چيلن جا خيال هرگز صحيح ٿي نٿا سگهن. مون عرض ڪيو ته مولوي صاحب مان محمد علي ۽ مزار جو نالو ئي ڪونه ورتو. بحث انهن بابت نه آهي. توهان رڳو سوالن جا جواب ڏيو. چيائين ته نه. انهن خيالن جو اهو ڪافي رد آهي ته اهي خيال مرزا غلام احمد شيطان جا آهن. مون وري عرض ڪيو ته اگرچه ڪو انسان شيطان ۽ جاهل هجي ته به سندس زبان ۽ قلم کان ڪو اهڙو خيال به نڪري سگهي ٿو جو صحيح هجي. چيائين ته نه هرگز نه. مون چيو ته جيڪڏهن مزار غلام احمد چوي ته خدا هڪ آهي ته پوءِ اسان کي چوڻ گهرجي ڇا ته خدا هڪ ناهي پر گهڻا آهن؟ ائين ته خلق ۾ گمراهي پيدا ٿيندي.
ٻيو نقص ڪن مولوي صاحبن جو هي آهي جو مخالف فرقي وارن سان تعلقات رکڻ يا ملڻ جلڻ ته پنهنجي ماڳ پر سندن منهن پوڻ ۽ ساڻن ڳالهائڻ کان سؤ ڪوه پري پيا ڀڄندا. ائين ڪرڻ سان ته اٽلندو غلط فهميون ۽ فرقا وڌندا. حق ائين آهي ته مخالف خيالن وارن کي پاڻ ڳولي لهجي ۽ سندن خيال معلوم ڪجن ۽ دل سان هنڊائجن ۽ تحقيقات ڪجي ۽ پوءِ ساڻن وڻندڙ نموني ۾ گفتگو ڪجي ته من حق ۽ باطل جي وچ ۾ تفاوت سمجهي حق کي قبول ڪري. نه رڳو مخالف فرقي وارن سان پر خود يهودين، عيسائين، هندن، ۽ مشرڪن وغيره سان به ملڻ جلڻ گهرجي ۽ انهن سان عزت سان پيش اچڻ گهرجي ۽ ساڻن وڻندڙ نموني سان گفتگو ڪجي. جيڪو ائين نٿو ڪري تنهن کي سمجهبو ته يا ته پنهنجي علم ۽ قابليت ۾ ڀروسو ڪونه هيس يا ته اسلام کي ڪوڙو ٿو سمجهي. ساڳيءَ طرح مخالفن جا ڪتاب پڙهجن انهيءَ لاءِ نه ته انهن کي هروڀرو رد ڏجي پر انهيءَ لاءِ ته انهن ۾ ڪهڙيون ڳالهيون صحيح آهن ڪهڙيون غلط آهن. جيڪڏهن ڪنهن به ڪتاب کي سراسر غلط ٿو ڪوٺجي ته وڏيون خرابيون پيدا ٿي ٿيون پون. مثلن جيڪڏهن انهيءَ ۾ لکيل هجي ته علم پڙهڻ چڱو آهي ته پوءِ رواجي ماڻهو سمجهندا ته علم پڙهڻ خراب آهي ڇو ته فلاڻي مولوي صاحب فرمايو آهي ته اهو سڄو ڪتاب غلط آهي.
انصاف ته هيئن ٿو چوي ته جيڪڏهن ڪي انسان جاهل يا گنهگار، بدڪار، بي دين ۽ شيطان آهن ته اهي پاڻ سان ظلم ٿا ڪن ۽ اسان کي مٿن رحم اچڻ گهرجي ۽ حڪمت عملي سان ساڻن ملي هنن کي سڌارڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. هنن کي ڏوه ڏيڻ بدران پاڻ کي ڏوه ڏيڻ گهرجي ڇو ته اهو عالمن جو ئي قصور آهي جو تبليغ جو فرض پوريءَ طرح ادا نٿا ڪن. ڏسو ته رسول الله ﷺ پنهنجي سڄي زندگي تبليغ ۾ صرف ڪئي جنهن جو نتيجو اهو ٿيو جو ٿورن خود غرض ۽ هٺيلن قريش کان سواءِ سڀ جاهل عرب مسلمان ٿي پيا ۽ اصحاب سڳورا به جتي ويا اتي فوجن جون فوجون (عيسائي يهودي پارسي صابئي وغيره) مسلمان ٿينديون ويون. هن وقت جيڪڏهن غير مسلمان، مسلمان نٿا ٿين بلڪ خود مسلمان غير مسلمانن کان به وڌيڪ بيڪار ۽ بدڪار ٿي پيا آهن تنهن لاءِ انهن کي ڏوه ڏيڻ نه گهرجي پر پاڻ کي ڏوه ڏيڻ گهرجي. عالم سڳورا ٻين جي عيبن جانچڻ ۽ انهن کي ڌڪارڻ جي بدران پنهنجي گريبان ۾ نهارين، پنهنجا عمل جانچين ۽ پنهنجي علم ۽ قابليت ۽ اخلاقن ۽ فرض ادائيءَ جو اندازو ڪن ته پوءِ انشاءَ الله کين سڌاري جو شوق پيدا ٿيندو. عالم جيڪڏهن ٻين ماڻهن کان ٽهن ٿا ۽ گوشه نشيني اختيار ٿا ڪن ته انهيءَ جو سبب فقط هڪ ئي ٿي سگهي ٿو ته هو پاڻ بيڪار آهن.