وزير ۽ ڪامورا
اسان جي ملڪ ۾ اسي يا نوي سيڪڙو ماڻهو مسڪين هاري ۽ مزدور آهن، جن مان گهڻا ته اڻ پڙهيل آهن. اهي ويچارا ايتري قدر مسڪين آهن ۽ جو ڍو تي کاڌو ڪونهين. کير مکڻ کان گهڻي قدر محروم آهن، ڪپڙو جان تي پورو ڪونهين، سياري جي سردي کان بچڻ لاءِ نه پورو ڪپڙو اٿن نه سوڙيون اٿن. جهوپڙيون به اهڙيون اٿن جن ۾ اونهاري ۾ گرميءَ ۾ ڪو سو واءِ ۽ سياري ۾ ٿڌي هوا ڇوٽ هلي اچي. بيمارين ۾ علاج ڪرائڻ لاءِ کين پيسو ڪونهي. سڌريل ملڪن جا هاري ۽ پورهيت اسان جي ملڪ جي هارين ۽ پورهيتن کان ڏهوڻ ڪمائين ٿا ۽ نهايت خوشحال آهن. اهڙين حالتن ۾ اسان جي زميندارن، ڪامورن ۽ وزيرن کي ڪو رحم نه ٿو اچي. پر اٽلندو مٿن ظالم ٿا ڪن ۽ پاڻ هزارين رپيا هٿ ڪري هر طرح جون موجون ٿا ماڻين.
حڪومت جا ڪار بردار تقريرن ۽ اخبارن جي وسيلي خوب پروپئگنڊا ڪندا ٿا رهن ته اسان ڏاڍو ڪم ڪيو آهي. پاڪستان جو منهن مٿي ڪيو اٿئون. (اسان جون اکيون ٿڌيون) مگر ان سان گڏ ٿورڙن لفظن ۾ هي به چوندا آهن ته افسوس جو اسان جي ماڻهن جي زندگيءَ جو معيار بلڪل هيٺ آهي ۽ افسوس جو مجبورين سبب اهو معيار بلند ڪري نه سگهيا آهيون. وڏي مجبوري هيءَ ٻڌائيندا آهن ته دشمنن جي حمله جي خطري سبب وڏو خرچ لشڪر ۽ جهازن تي ڪرڻو ٿو پوي. پر هنن کان ڪو پڇڻ وارو آهي ئي ڪونه ته توهان عوام جي لاءِ جيڪي ڪم بنا خرچ ڪري سگهو ٿا سي ڪيو ٿا ڇا؟ توهان وڏيون پگهارون ڇو ٿا کڻو؟ رشوتون ۽ رسايون ڇو ٿا وٺو؟ زميندارن جون دعوتون ۽ شڪار پارٽيون، ڊنر ائٽ هوم ڇو ٿا وٺو؟ تجمل ۽ ڏيکاؤ تي ڇو ٿا خرچ ڪريو ؟ ڪامورن ۽ زميندارن جي رشوتن ۽ ظلمن کي بند ڪرڻ لاءِ ڇا ٿا ڪيو؟ پنهنجن دوستن ۽ مائٽن کي وڏا وڏا عهدا ڇو ٿا ڏيو؟ سرڪاري خزانو جيڪو پبلڪ مان ٿو اچي سو بيدرديءَ سان ڇو ٿا لٽيو؟ ڇو ايترا ڪلارڪ ۽ عهديدار ٿا رکو جن جي ضرورت ئي ڪانهي ۽ جن کي ڪم ئي ڪونهي؟ ڇو نه ٿا آفيسن ۾ وڃي ڏسو ته گهڻائي ڪلارڪ ماٺ ڪيو ڳالهيون ويٺا ڪن؟ ڇو ٿا اجايا گشت ڪيو جن ۾ لکين رپيا خرچ اچي ٿا وڃن؟ ڇو ٿا ايترا سفير ۽ هاءِ ڪمشنر مقرر ڪيو ۽ ڇو ٿا وڏا وڏا وفد مختلف ملڪن ۾ موڪليو؟ ڇو نه ٿا شراب وغيره بند ڪيو ته ماڻهن جو پيسو بچي؟ سڀني کاتن جو انتظام درهم برهم ڇو ٿيو آهي؟ شاهوڪارن خواهه مسڪينن جي اخلاقن سڌارڻ لاءِ ڪهڙي پروپئگنڊا ۽ ڪهڙا عملي قدم ٿا کڻو؟ چونڊن جو طريقو ڇو نه ٿا سڌاريو ۽ چونڊن ۾ دست اندازي ڇو ٿا ڪريو. وغيره وغيره. (توحيد- مارچ 1951)
q