اَمهاڳ
شاعري - سماجي وهڪ، سياست، سياسي اٿل پٿل، نظيرين کان دور نه آهي پر انهن سڀني پهلوئن کان شاعريءَ جو آرٽ ئي وڏي اهميت رکي ٿو.
عشق تنهنجو اياز آهِ انسان سان
هو چون ٿا ته تون ناههِ ايمان ۾
ادب ۾ جيڪي به فڪري، نظرياتي، سياسي تحريڪون هليون آهن انهن جي ڇانوَ ۾ جيڪا تخليق ٿي آهي ان کي دوام ڪيترو آهي...؟ ان کي ادب نويس ڄاڻن ٿا. ان تخليق کي وڌيڪ عمر ٿيندي آهي جنهن ۾ آرٽ هجي ٿو ۽ زندگيءَ جو مڙني احساسن سميت جھنجھيل هجي ٿي.
سنڌ ۾ جيڪي سنڌ جي سياست جي ڇانوَ ۾ تحريڪون هيلون ان ۾ جيڪا شاعري يا نثر ۾ جيڪو ڪم ٿيو آهي. اهو محذ ماضي ۽ تاريخ آهي؟
سنڌي ادب جي تاريخ ۾ هڪ روايت رهي آهي ته شاعرن جا گڏيل شاعريءَ جا مجموعا ڇپجندا رهيا آهن ۽ هن وقت جنهن ڪتاب تي راءِ ڏئي رهيو آهيان اهو به شاعرن جي گڏيل شاعريءَ جي ڪتاب جو هڪ حسين وکر آهي.
حالِ جديد جي شاعري پڙهندي اِهو محسوس ٿيندو اٿم ته هو سٺو پڙهڻ ۽ فن جي ڄاڻيندڙ استادن کان ڪوهينِ ڏور ٿا گهارين جنهن جي ڪري خيال جي وسعت، علم ڇند يا عروض جي پابندي رچيل نظر نٿي اچي. ان پاسي جديد دؤر جي شاعرن کي ڌيان ڏيڻ گهرجي.
هن ڪتاب ۾ جن شاعرن جو مواد شامل آهي انهن ۾ مرتضى لغاري، عائشه ميمڻ، پريت گهمرو، عبدالله شاهه ‘اطهر’، شفيع محمد ‘شاد’، سميع ساجد جوڻيجو، ڪوڙل قربدار، رشيد خانواهي، ناشاد رشيد سنڌي، پريتم قاضي، مٺل سولنگي، عمر دراز، شيخ نديم، سرتاج ڀٽو، بدر انصاري ۽ بلال عزيز بروهي
ڪي طئه ٿيل رستا آهن، جن ۾ عربيءَ ۽ فارسي جي شاعريءَ جا قانون. جنهن رستي تي سنڌي شاعرن تمام گهڻو پنڌ ڪيو آهي. انهيءَ قانون جا ارڪان ۽ افاعيل ڌار ڌار ٻوليءَ جي خاصيت سان نٿا ڳڻي سگهن.
شَمَعَ - هن لفظ ۾ سڀ جو سڀ اکر متحرڪ آهن. فارسي علم موجب متحرڪ کي ساڪن نٿو ڪري سگهجي پر ڇند وديا جو اصول ان ۾ لاڳو نٿو ڪري سگهجي. اهڙين پيچيدگين کي اسان جا گهٽ شاعر سمجھن ٿا.
اسان وٽ کوڙ اهڙا شاعر آهن جن جي سڃاڻپ نقاد، اسٽيچ جا مقرر ۽ شاعر طور آهي پر هو پنهنجي شاعريءَ جو ڪتاب نٿا ڇپرائن. ڇو ته بظاهر جيڪا هنن جي شخصيت جڙيل آهي ۽ ادب کي هنن ٽن ڏهاڪن کان مٿي وقت ڏنو آهي، ڪتاب اچڻ کان پوءِ انهن جو شاعر وارو ڏيک ويک ۽ علم پڌرو ٿي پوندو!
پر مان خوشي ٿو محسوس ڪريان ته نوجوان شاعرن ۽ شاعِرائن جو هي گڏيل مجموعو حسنِ اخلاق ۽ جرئت آهي جو ڇپرائن ٿا پنهنجي شاعري. توڙي جو مڪمل شاعريءَ جو ڪتاب هر هڪ شاعر جو اچي سگهي ٿو پر هن روايت کي اهميت ڏيندي مرتضى لغاري هي ڪتاب آڻي ٿو. ۽ سڀ شاعر دلي طرح هن ڪتاب ۾ شامل ٿيا آهن.
غزل جون جڙون سنڌي ادب ۾ پختيون ٿي ويون آهن. هن وقت سنڌيءَ ۾ جيترو غزل لکيو وڃي ٿو شايد ئي ڪا ٻي صنف هجي. ويجھڙ واري دؤر ۾ صرف ۽ صرف شاعر فارسي جي اثر هيٺ زيرِ اضافت جو استعمال ڪيو آهي. پر هن ڏهاڪي ۾ ته شاعرن جو ان طرف به نه هجڻ وارو رويو رهيو آهي.
غزل جي زمين کي فارسيءَ جي ترڪيبن مان ڇوٽڪارو شيخ اياز ڏنو آهي، جنهن جي لکڻ کان پوءِ سڀني ان کي دل سان قبول ڪيو ۽ تيزيءَ سان غزل جي پوک جي آبياري ٿيندي ڏسڻ ۾ ٿي اچي. هن ڪتاب ۾ به گهڻي تڙين انداز ۾ غزل ئي آهن. مان چوڻ به اِهو ٿو گهران ته غزل کي، هن ڌرتيءَ جيتري جلا بخشي آهي جو غزل کي خود ناز ٿو ٿئي، جھومي ٿو، خود کي ڳائي ٿو ۽ هتان جو نقاد غزل جي آهنگ، ترڪيبي اظهار ۽ گائڪيءَ کان گهڻو پري بيٺو آهي! نقادن رڳو غزل تي لکڻ، راءِ ڏيڻ بدران، شاعرن جي دامن ۾ خاک رکي آهي ۽ هڪڙن نقادن ته رڳو نظم کي ٽوڙي، ڀڃي ۽ نثر ۾ بيان ڪيو آهي ۽ اهي پاڻ کي شاعريءَ جو نقاب ٿا سمجھن، جيڪي رڳو نظم جو نثر ۾ بيان ڪن ٿا. ان کان وڌيڪ ٻيو ڪم نقاد نه ڪري سگهيا آهن.
نثر توڙي نظم ۾ اسان وٽ وڌيڪ تجربات ٿيا آهن ۽ لکيو به ويو آهي ته ضرورت يا کوٽ ان ڳالهه جي آهي ته سنڌي ادب جو انگريزي ۽ ٻين ٻولين ۾ ترجمو نه ٿيو آهي. ان ڪتاب ۾ شامل ڪجهه غزل، جن کي سنڌي زبان جي خوشبوءِ سميت، خيال جي اڻت، گائڪي ۽ شاعراڻا ويس وڳا حسين تر پاتل آهن.
آس هڪڙي تي هت رڪي وياسين
ڌر تتيءَ تي سڙي سڪي وياسين
مرتضيٰ لغاري
تـتا سور، هاڻي ٺري رات آهي
وري من لجھائڻ ڀڳي ڏات آهي
عائشه ميمڻ
دلربا روح ۾ وسي وڃــــجـــي
هار، ٻانهون ڪري ٻکي وڃجي
پريت گهمرو
مئڪدو ٿو وڻي مئڪشي ٿي وڻــي
نيڻ اٽڪيا تڏهن زندگي ٿي وڻــي
شفيع محمد شاد
تو جي ڪارو وڳو پنهنجي تن تي ڪيو، سوڳوار آزمايو سڄو ٿي پيو
لڙڪ ڪنهن ٿي ڏنا، نيڻ ڇو ٿي ڀنا تنهنجي اکڙين ۾ پاڻي ڀلا ڪيـئن ڀريو
عبدالله شاهه اطهر
ٻين شاعرن جي شاعريءَ ۾ به اهڙيون کوڙ خوبيون آهن پر مان حوالي طور مٿئين شاعري ڏني آهي. هن ڪتاب ۾ شامل شاعرن جي لاءِ زندگيءَ جي آرائش گهڻو ڪوهه پري آهي. بس، آرائش موجود ئي نه آهي. ان ڏکئي ماحول ۾ ادب سان دلي لڳاءُ رکڻ، لکڻ، پڙهڻ ۽ مسلسل ادبي عمل سان پاڻ کي سلهاڙي رکڻ خوشيءَ جھڙي ڳالهه آهي. شاعري انساني زندگيءَ جي کوڙ پهلوئن کي پختو ۽ پاڻ ڀرو رکيو آهي. هن پسمانده ملڪ ۾ هنن دوستن جو ادب سان دلي لڳاءُ اُجري ۽ صاف پاڻيءَ جي برابر آهي. جيڪڏهن ڳڻپ ڪبي ته علمي ۽ فني طرح بي شمار هن ڪتاب ۾ حسناڪيءَ سان جھنجھيل تخليقون ملنديون. سنڌي شاعري اوڻويهين ۽ ويهين صديءَ جي نظرياتي محور مان نڪري چڪي آهي. آڳاٽن شاعرن جي شاعري تصوف، مذهب ۽ سياسي نظرين جي ڇانوَ ۾ وڌيڪ رهي آهي. آرٽ جي اِها خوبي آهي ته ادبي نظرين کي وڌيڪ اهم سمجھڻ گهرجي. ان جو بنياد شاهه لطيف رکيو آهي؛ قومي شاعري ٿيندي رهندي، قومون هن وقت به رياستي جبر هيٺ زندگي گذارن ٿيون جيستائين مستحڪم ٿين، تيستائين قومي شاعري ٿيندي رهندي.
شاعري روح جي وڄندڙ تار آهي.
عزيز قاسماڻي
محبوب جو بنگلو - لاڙڪاڻو
11-12-2013