جيئن مون ڏٺو ، مشڪور کي
جڏهن مون اڇڙي ٿر جي ٿڌي نرم ۽ نفيس واري تي اک کولي ۽ وڌي وڏوٿيس راند روند ڪندي وقت گذرندورهيو، پر آھستي آھستي مون اهو محسوس ڪيو. ته جنهن واريءَ جي ڀٽن واري زمين تي اسان موجود آھيون، اها ڪنهن وقت ۾ پنهنجي هڪ الڳ تاريخ ۽ تهذيب رکندڙآھي. هتان جا رهواسي مهمان نواز، ڏاڍا بهادر ۽ وطن جي حفاظت ۾ سڀ کان اڳڀرا آھن . هتان جي اڪثر آبادي درگاه راشديه ۽ روزي ڌڻي جي عقيدت مندن جي آھي. هي شھيد سورهيه بادشاه جي نظريي تي اڄ به قائم آھن. هي آزاديءَ تي ساهه گهوريندڙ ويڙھاڪ ۽ آزاد خيال ۽ آزادي پسند ماڻھو آھن، اڇڙي ٿر جا ماڻھو پکين جانورن سان به محبت ڪرڻ سان گڏ وڏا فطرت دوست به آهن. هو پنهنجن کوهن تي پکين جي پاڻي پيئڻ لاء به انتظام ڪن ٿا. اڇڙي ٿر ۽ حرهلچل جو پاڻ ۾ تمام گهرو تعلق آھي. اڇڙي ٿر مان جيڪڏهن حرهلچل کي ڪڍي ڇڏبو. ته هي ڪتاب به اڇڙي ٿر جي ڊرينهن وانگرٿي پوندو، جنهن تي ڪوبه وڻ ٻوٽوناهي هوندو، ڇوته حرهلچل سنڌ ۽ اڇڙوٿر جي قومي غيرت جو زنده ثبوت آھي. جنهن کي پرکڻ ۽ سمجهڻ جي ضرورت آھي . سائين مشڪور صاحب پنهنجي هن تحقيق ۾ حرهلچل جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري حقيقي ڄاڻ ڏني آھي. جنهن ۾ حر جھدوجهد خلاف انگريزن جي پيدا ڪافي سوالن جا جواب به ڏنا آھن. مثال طور جيئن هن تحقيق ڪري اهو ثابت ڪيو آهي ، ته شھيد سورهيه بادشاھ ۽ سڀاش چندربوس جي وچ ۾ ڪٿي به ملاقات نه ٿي هئي ، نه ئي سورهيه بادشاهه جو هٽلر جي نازي پارٽي سان ڪو تعلق هو. انهي جي ثبوت ڏيندي هو لکي ٿو، ته پوري حر جدوجهد ۾ حرن وٽان ڪوجرمني جو هٿيارنه مليو. انهي کان سواء ٽنڊي آدم ۽ اڏيري لال وچ ۾ ريل ڪيرائڻ واري واقعي کي حرن طرفان الهه بخش سومري جي قتل ڪرڻ واري سازش جي الزام کي به هن دليلن سان رد ڪيو آهي . هو ثابت ٿو ڪري ته حرن اهو واقعو الهه بخش سومري کي قتل ڪرڻ لاءِ نه پر انگريز فوج جي ريل گاڏي ڪيرائڻ لاءِ ڪيو هو. هن سڄاڻ محقق انگريزن جي سمورين حرن خلاف تيار ڪيل جاسوس رپورٽن کي به دليلن سان رد ڪيو آهي. جيڪا ڳالهه سندس علمي لياقت سنڌ شناسي جووڏوثبوت آھي . هي سڀ اهي منجهايل سوال هئا، جيڪي انگريزن حرجماعت ۽ سنڌ جي ٻين ماڻھن ۾ ويڇا وڌائڻ لاءِ پيدا ڪيا هئا. جن منجهيل سوالن کي پهريون ڀيرو حقيقتن جي روشني ۾ حل ڪيو ويو آهي . هن کان اڳ ۾ جنهن به ليکڪ حرتحريڪ تي قلم کنيو. انهن يا ته ان دور جي انگريزي اخبارن ، انهي وقت جي جاري ڪيل رپورٽن يا لئمبرڪ جي لکيل ڪتابن کي اڳيان رکي بنا ڪنهن ڇنڊڇاڻ جي هڪ طرفو لکيو، اهوئي سبب هو جو اهي ليکڪ صحيح نتيجا نه ڪڍي سگهيا. حر تحريڪ خلاف پيدا ڪيل سوال حل نه ٿي سگهيا. جن سوالن سبب حرجماعت ۽ سنڌين جي ذھنن ۾غلط فهميون پيدا ٿيون . هن ڏاهي تاريخدان اهي سوال حل ڪري سنڌي قوم ۽ حر جماعت جي هڪٻئي لاءِ اوپرائپ ختم ڪئي آهي. جيڪو سندس وڏو ڪارنامو آهي.
اڇڙي ٿر بابت تحقيق ڪرڻ ڪو سولو ڪم ناهي. سائين مشڪوراڇڙي ٿر تي تحقيق ڪري اهو ثابت ڪيو آهي ته هو هڪ سنڌ جو وڏو کاهوڙي محقق آهي . اهڙن کاهوڙين بابت شاهه صاحب چيو آهي ته،
ڏيهُه ڏيهائِي ناهِ، جِتي پـيرُ نه پَکِيان؛
تِتي کاهوڙِيان، وَرَ ڏيئِي وَڻَ چُونڊِيا.
هن کان اڳ ۾ اڇڙي ٿر ۽ سرسوتي تهذيب تي ڪوبه جامع ۽ تحقيقي ڪتاب نه آيوآھي. رائچند هريجن ، ڊاڪٽرنبي بخش بلوچ ، اشتياق انصاري ، استادلغاري ۽ ٻين جا ڪجھ مضمون ۽ لکڻيون اڇڙي ٿر، هاڪڙي ۽ ڪوٽن قلعن تي لکيل ملن ٿيون .پر هي ڪتاب هڪ منفرد ڪتاب آهي. جنهن ۾ نه صرف هڪ وڃايل قديم سرسوتي تهذيب کي ظاهر ڪيو ويو آهي نه صرف حرهلچل تي ايماندارانا انداز ۾ روشني وڌي آهي، پر سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙوٿر جي رهڻي ڪهڻي، جاگرافي ، وڻ ٻوٽن جيتن ، نانگ بلائن، راندين روندين، ڍنڍن ڍورن، سوڍن ۽ شڪارين جي احوال کي به اهڙي ته ڪاريگري ۽ تحقيقي مهارت سان پيش ڪيوويو آھي، جو سموري قديم ۽ جديد تصوير اکين آڏو اچو وڃي . جنهن مان اهومحسوس ٿيندو ته ڄڻ مشڪور ٽنڊو محمد خان جو نه پر اڇڙي ٿر جو مقامي رهواسي هجي. سندس لکڻ جوانداز واقعي نرالو ۽ الڳ قسم جو آھي. هن پوري ٽحقيقي سفر ۾ اسان ساڻس گڏ هئاسين ۽ مون اهونوٽ ڪيو ، ته وڏي عمر۽ پيرسنيءَ هئڻ جي باوجود هي مون کي ڪڏهن ڪٿي به مايوس يا ٿڪل محسوس نه ٿيو. اسان سمورا ساٿي نوجوان هئاسون. جيڪي ساڻس کل ڀوڳ مذاق به ڪندا هئاسون . پرهن هيڏي وڏي محقق پر فقيرصفت ماڻھوء ڪنهن هڪ هنڌ به اسان تي نه ته ڪاوڙ ڪئي ،۽ نه ئي ڪا ٽوڪ هنئي . بلڪه کل ڀوڳ ، لطيفا ۽ شاعري سان گڏ مختصر واقعا ۽ ٽوٽڪا ٻڌائي سفرکي ويتر خوشگوار بڻائي ڇڏيندو هو. اهو ئي سبب هو جو هي اڻ ورچ انسان ٿورڙن ڏينهن ۾ هڪ وڏي تاريخي ۽ شاهڪارڪتاب لاء گهربل مواد مشاهدي جي بنياد کڻڻ سان گڏ ، سرزمين تي حقيقتن جي روشني ۾ نتيجا پڻ حاصل ڪري موٽيو. جنهن جي شاهدي هي ضخيم ڪتاب آهي .
سائين مشڪورکي مون سموري سفر ۾ خاموشي سان شين کي پرکڻ ۽ ڳوڙهي غور ويچار سان انهن مان نتيجا ڪڍندي به ڏٺو. جيڪو بعد ۾ ڪتاب جي مسودي ۾ مون جڏهن پڙهيو ته حيران ٿي ويس. ته هن فقيرصفت انسان جي ڪيتري نه گهري ۽ وسيع النظري آھي . وڏي ڳالهه ته هن بي رياءَ محقق هن سموري ڪتاب ۾ ڪنهن جي به ڌر ٿيڻ جي بجاء حقيقي نتيجا ڪڍي ڪيترن ئي تاريخ جي منڌل سوالن کي سلجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. جيڪا ڳالهه تعريف لائق آھي ،
هن شخص جي تحقيقي اڻ ورچائي جو انهي کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ثبوت ملي سگهندو، جو هو جڏهن تحقيقي سفر دوران جمعي سومي جي تڙ ۾ 1250 فوٽن جي گهرائي تي ٿيل بورنگ مان جڏهن ڦاٽي نڪتل پاڻمرادو وهندڙ پاڻي ڏسي ٿو، ته هو حيران ٿيڻ بجاءِ انهي ڳالهه جي اصل حقيقت کي ڳولڻ لاءِ ٿرڪول ۾ ٿيل کوٽائي کي ڏسڻ لاءِ وڃيو نڪري ۽ اتان ٿر ڪول جي کليل کوٽائي بابت سائنسي ۽ جديد تحقيق تي مشتمل جيالاجي جي رپورٽن ڏسڻ کانپوءِ سرسوتي تهذيب جي قديم وهڪرن جي ڳولا لاء دنيا جي نقشن ذريعي ڳوڙھو مطالعو ڪري نتيجا ڪڍڻ بعد پڪ ڪرڻ لاءِ وري قديم ندين جي وهڪرن جا پيرا کڻندو، دڙن ۽ ڀڙن جا نشان ڳوليندو ميرپورخاص ۽ ٿرپارڪر جي تاريخي ماڳن جي مشاهدي لاءِ وڃيو نڪري ۽ انهن سڀني ذريعن مان معلومات گڏ ڪري هڪ شاهڪار۽ سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙوٿر جهڙو تاريخي ڪتاب آڻڻ ڪنهن عجوبي کان گهٽ نه آھي. مون ساڻس گڏ هلندي هن ڪتاب سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙوٿر جي تياري ۽ تحقيق دوران ڪافي گهڻو ڪجھ سکيو آھي .
مشڪورڦلڪارو هونئن به پنهنجي وسيع مطالعي ۽ مشاهدي سبب سنڌ جي انسائيڪلو پيڊيا آھي. سموري سنڌ ۾ ٿيندڙ علمي ۽ ادبي سرگرمين جي سونهن آھي. کيس سنڌ کان ٻاهر به سنڌ جي محقق طور سڃاتووڃي ٿو. هن جي ڪم ڪرڻ جو انداز پنهنجوآھي، جو ڪو به دنيا جو محقق جڏهن سنڌ ۾ ڪٿي به تحقيق لاءِ ايندو آهي، ته مشڪور ڦلڪاري سان ملي خوشي محسوس ڪندو آهي، ۽ سندس وسيع علم مان فائدو وٺندو آهي. اهڙو اعتراف لنڊن جي محقق ’الائيس البينيا‘ پنهنجي ڪتاب ’امپائرس آف انڊس‘۾ پڻ ڪيو آهي. هڪڙي ڳالهه جيڪا منفرد آهي ، ته هن جو هر ڪتاب پهريائين ريڊيو وائيس آف سنڌ لنڊن تان نشر ٿيندو آهي. جنهن ڪري سندس ڊجيٽل انداز ۾ ڪتاب پهريائين پوري دنيا جي سنڌين تائين پهچندو آهي ، جنهن سبب ڇپجڻ کان پهريائين ئي سندس ڪتاب عالمي شهرت ماڻي وٺندو آهي . اهوئي سبب آهي ، جو سندس ڪتاب ريڊيووائيس آف سنڌ طرفان پرڏيهي سنڌين طرفان شاندار نموني ڇپجي عام ماڻهن تائين پهچن ٿا . ڪتاب جي شهرت عام هئڻ سبب سندس ڪتاب مارڪيٽ ۾ تمام گهٽ عرصو موجود رهن ٿا. جيڪا ڳالهه سندس ڏيهي توڙي پرڏيهي مقبوليت جو ثبوت آهي. تاريخ ، تحقيق ۽ لوڪ ادب سان لاڳاپيل موضوعن تي اپريل 2015ع ۾ سندس ڪتاب هڪ سماجي تنظيم ايل ايڇ ڊي پي،’ٿر جي لوڪ ڏاهپ ۽ سائنس،ڇپرايو . جنهن ۾ هن ٿر جي لوڪ ڏاهپ کي جديد سائنسي انداز ۾ پيش ڪيو ، جيڪوسندس وڏو ڪارنامو آهي. وڏي ڳالهه ته ايڏي شهرت هوندي به هي فقيرُ منش انسان پنهنجي مزاج ۽ ذاتي زندگيءَ ۾ تمام سادڙو ۽ سٻاجهو ۽ سڌو ماڻهو آهي. هي کاهوڙيءَ انسان، ’تتيءَ ٿڌي ڪاهه‘ ۽ “ مون سان هلي سا ، جيڪا جيء مٺونه ڪري” تي پورولهندي ۽ ساري ڄمار سنڌ جي محبت ۾ گهڙيون گهاريندڙ آھي . مون کي سندس سڀ کان حيران انهي ڳالھ ڪيو جو هن ۾ وڏائي ۽ اوپرائپ نظر نه ٿي اچي. جنهن به حال ۾ هجي اتي خوش گذارڻ ۽ ماحول ۾ گڏجي وڃڻ جو وٽس وڏو ڏانءَ آهي. ساڻس گفتگو ۽ ڪچھري ڪندڙ ڪڏهن بوريت محسوس نٿو ڪري . سندس گفتگو ٻڌندڙ جي اندر جي اونهائي ۾ لهندڙ آهي منهنجي ساڻس اڳ ۾ ڪا به ڏيٺ ويٺ نه هئي . صرف فيس بوڪ تي عليڪ وسليڪ ڪري اڻ ڏٺل دوست ٿياسين ، پر منهنجي سڏ تي جڏهن اڇڙي ٿر جي لاء سنبت ڪري پهريون ڀيرواچي مليو، ته ائين محسوس ٿيو، ته ڄڻ ساڻس پراڻو روح جو رشتو هجي.اسان پنهنجي اڇڙو ٿر ادبي فورم جي ساٿين سان گڏ جنهن ۾ جان محمد راڄڙ، غلام علي راڄڙ، ملوڪ درس، محمدخان راڄڙ، حافظ نورمحمد راڄڙ ۽ فقيرميرمحمد نظاماڻي ساڻس پنهنجي حال ساروکيس پنهنجو سمجهندي نڀايو، جنهن جي شاهدي هي ڪتاب ڏيندو. ڇوته ڪا به تحقيق مقامي ماڻھن جي تعاون کان سواء ڪڏهن به ڪارگر ثابت نه ٿيندي آھي، پر جي مقامي ماڻھن جوتعاون هجي ته تاريخ جا پيرا کڻڻ ۾ ڪافي ڪجھ اڳڀرائي حاصل ٿيندي آھي. اڇڙو ٿر جتي روڊ رستن ۽ بجلي،اسڪولن، اسپتالن يا ڪنهن به جديد سهوليت جو ڪو وجود ئي ناهي . جتي صدين کان رهندڙ مقامي ماڻهو به مشڪل حالتن ۾ گذارين ٿا، اتي ڪنهن محقق جي مجال آھي، جو ايڏي وڏي ۽ خطرناڪ ڌٻڻين وارن ڊرينهن ۾ وڃي بي يارومددگار تحقيق ڪري ، جتي پنج کان پندرهن ڪلوميٽرن تائين پاڻي به نٿو لڀي اتي مقامي تعاون کان سواء ھڙ حاصل نه ٿي ٿي سگهي. پر اهو مشڪور جو پنهنجائپ وارو رويو ئي آهي ، جنهن کيس هن تحقيق ۾ سوڀارو ڪيو. اها به وڏي ڳالهه آهي جو هن مون کي پنهنجو سمجهي ڪجهه اکر لکڻ جو چيو.هي به اسانجي لاء ڪنهن اعزاز کان گهٽ ناهي، جو مون جهڙي ادنيٰ انسان کي به هن شاهڪارڪتاب ۾ ٻه لفظ لکڻ جو موقعو ڏنو. اها ڳالهه هن جي وڏماڻھپي ۽ پنهنجائپ سان نڀاءُ جو وڏو ثبوت آھي. انهي سان گڏ آئون اهوضرور چوندس ته جهڙي نموني سان جديد سائنس جي اصولن ۽ ثابتين سان توري تڪي ڇنڊ ڇاڻ ڪري مشڪور صاحب هي ڪتاب لکيوآھي. ان لاء اميد ڪري سگهجي ٿي، ته هي ڪتاب اڳتي ايندڙ اڇڙي ٿر۽ سرسوتي تهذيب تي ڪم ڪندڙمحققن جي لاء ۽ حرتحريڪ تي ڪم ڪندڙن لاء هڪ دستاويز ۽ گائيڊ ثابت ٿيندو. آخر ۾ سائين مشڪورڦلڪاري صاحب جا ٿورا جنهن اڇڙي ٿر تي ڪارگر قلم کنيو ۽ دنيا آڏو اڇڙي ٿرکي آندو.
سانوڻ راڄڙ
اڇڙوٿر
03415023036