حر جدوجهد جا گهربل نتيجا حاصل نه ٿيڻ جا سبب
حر تحريڪ کي تاريخ جي رڪارڊ جي روشني ۾ ڏسبو ته، شروع ۾ هي تحريڪ هڪ ننڍي عمر جي مرشد پير سيد حزب الله شاهه جي گادي نشيني جي بقاءَ لاءِ هڪ تنظيمي صورت ورتي ۽ پنهنجا اصول ۽ ضابطا ٺاهيا. اڳتي هلي، انگريزن طرفان حر جماعت جي علائقن ۾ پنهنجا وفادار ٻاهريان بلوچ ماڻهو آندا ويا ، جن حڪومتي پٺڀرائي سبب هتي جي عام ماڻهن سان زيادتيون ويندي انهي حد تائين ته لڄا لٽ جا به واقعا ڪيا. انهي ردعمل ۾ پهرين حر هلچل عوامي سهڪار سان هڪ عوامي جدوجهد جو روپ ورتو۽ بچو بادشاهه جي سرڪردگي ۾ هڪ آزاد ننڍڙي حڪومت جو بنياد وڌو. اها آزاد حڪومت تقريبن ٻارهن سال عوامي سهڪار ملڻ سبب مضبوط رهي. جڏهن انگريز سرڪار تمام گهڻي زور لڳائڻ جي باوجود به انهي ننڍڙي آزاد حڪومت کي ختم نه ڪري سگهي. تڏهن انگريز سرڪار پنهنجي شڪست کي لڪائڻ لاءِ تمام وڏي پيماني تي عوامي قتل عام شروع ڪيو. جنهن تي انهي وقت جي پير صاحب جي دل ۾ عوام تان انگريزن جي حڪومت جو آزار گهٽائڻ لاءِ بچو بادشاهه کي ٻارهن سالن جي ڪاميابي سان هلندڙ حڪومت ختم ڪرڻ جو حڪم ڏنو. پير صاحب جو خيال هو ته جنهن بچو بادشاهه جي حڪومت کي بهانو بنائي انگريز عوام تي طلم ڪري رهيو آهي ، سو بند ٿيندو ۽ عوام سک جو ساهه کڻندو. پر ائين نه ٿيو. انگريزن بدستور پنهنجو ڏاڍ ۽ جبر قائم رکيو. آخرڪار نتيجي ۾ پهريون ڀيرو سورهيه بادشاهه کي اهو احساس ٿيو، ته سنڌ جي خوشحالي لاءِ انگريزن جي سنڌ مان نيڪالي ضروري آهي. انهي ڪري هن وطن يا ڪفن جو نعرو هڻي وطن جي آزادي ۽ خوشحالي جي بحالي لاءِ 1937ع ۾ سانگهڙ ڀرسان گڙنگ بنگلي کي مرڪز بنائي غازين جي ڀرتي شروع ڪئي. انهي زماني ۾سنڌ ۾ انگريزن جي خلاف هلندڙ هٿياربند ويڙهون تقريبن ختم ٿي چڪيون هيون ، انگريزن برصغير جي سياست کي مذهبي بنيادن تي ورهائي ڇڏيو هو، هڪ طرف ڪانگريس آزاد هندستان لاءِ سياسي جدوجهد ڪري رهي هئي، ته ٻئي طرف مسلم ليگ جي جهنڊي هيٺ مسلمان هڪ آزاد ملڪ جي گهر ڪري رهيا هئا. پير صاحب جي نظر ۾ ٻئي ڌريون غلط هيون. ڇو ته تاريخ ۾ هندو ۽ مسلمان گڏ رهي سوين سالن کان آزادي ۾ ساهه کڻي رهيا هئا. ٻي ڳالهه ته سياسي اڳواڻن طرفان هڪ طرف انگريزن خلاف تحريڪ هلائڻ ۽ ٻئي طرف وري ساڻن گڏ ويهي گول ميز ڪانفرنسون ڪرڻ ، ۽ ٻه قومي نظريي تحت ورهاڱي تي راضي رهڻ واري عمل کي پير صاحب صحيح نه ٿي سمجهيو. ڇو ته هندو مسلم ٻه قومي نظريي جي بنياد تي ڪيل ورهاڱي کي پير صاحب هڪ دائمي انتشار جي سازش ٿي سمجهيو.. پير صاحب انهي راءِ جو هو ته، انگريز جيڪڏهن وڃڻ ۽ هتان جي ماڻهن کي آزاد ڪرڻ ٿا چاهين ته پوءِ جهڙي نموني هنن برصغير ۾ موجود اڳ ۾ قائم حڪومتن تي قبضو ڪيو هو، انهن کي سندن اصلي جاگرافيائي حدن ۾ آزاد ڪري هليا وڃن. سنڌ جيئن ته هنن ٽالپر حڪمرانن کان ڦري هڪ آزاد ملڪ جي حيثيت ۾ قبضي ڪئي هئي. انهي ڪري کين سنڌ کي انهي ساڳي حالت ۾ ڇڏڻ گهرجي. انهن خيالن سبب پير صاحب جومسلم ليگي ۽ ڪانگريسي اڳواڻن سان ڪو ٺاهه نه ٿي سگهيو. انهي ڪري ڪانگريسي ۽ مسلم ليگي اڳواڻ پير صاحب کي پاڻ کان ڌار سمجهڻ لڳا. انهي جو ثبوت اهو آهي، قاعداعظم به پير صاحب کي مسلم ليگ جو مخالف سمجهي سندس وڪيل ٿيڻ ۾ دلچسپي نه ورتي. ٻئي طرف پير علي محمد راشدي جو اهو خيال هو، ته پير صبغت الله جي شهادت بعد انگريز کيس گادي نشين ٿيڻ ۾ مدد ڪندا ۽ هو پير پاڳارو ٿي ويندو. انهي جو ثبوت اهو آهي ته ، پير علي محمد راشدي، سائين جي ايم سيد کي پير صاحب جي حمايت کان روڪيندو هو. هڪ دفعي هن ائين به چئي ڏنو، ته آئون توهان جي ۽ پير صاحب جي ويجهڙائي کان انگريزن کي آگاهه ڪندس،اها ڌمڪي هن پير صاحب جي هر مددگار کي ڏني هئي. انهن سمورين ڳالهين سبب سورهيه بادشاهه ذاتي طرح اڪيلو ٿي ويو ۽ جنهن سبب حر تحريڪ بلڪل نڌڻڪي ٿي ويئي. نتيجي ۾پير صاحب جي شهادت بعد حرن جي تحريڪ کي ختم ڪرڻ لاءِ انگريزن سان گڏ سڀ سياسي قوتون هن تحريڪ جي ختم ٿيڻ ۾ دلچسپي وٺڻ لڳيون. انهي جو ثبوت اهو آهي ته ، انگريزن جي وڃڻ بعد ۽ پاڪستان جي ٺهڻ بعد جڏهن حرن هٿيار بند ويڙهه بند ڪري ڇڏي، پر پاڪستان جي مسلم ليگي حڪمرانن حرن کي آزادي جا ويڙهاڪ تسليم ڪري، کين اعزاز ڏيڻ جي بجاءِ ساڳين انگريزن جي قائم ڪيل اذيت خانن يعني لوڙهن ۾ بند رکيو. افسوس اهو آهي ته جن وطن جي آزادي جي تحريڪ جي ويڙهه ۾ پنهنجي قربانين جا بي مثال ثبوت ڏنا . جن جي قربانين جي نتيجي ۾فيل مست انگريزهتان نڪري ويو. انهن شهيدن جي وارثن کي اڄ ڏينهن تائين پنهنجو نه سمجهيو ويو آهي. حر تحريڪ انگريزن کي نڪرڻ تي ته مجبور ڪيو، پر پنهنجن جي بيوفائي سبب اصل نتيجا حاصل نه ٿي سگهيا. تاريخ جي عدالت ۾ حر جدوجهد جا شهيد ته اوچي ڳاٽ رهندا، پر هن جدوجهد سان ويساهه گهاتيون ڪندڙن جا ڪنڌ سدائين جهڪيل رهندا.