ڇا حر تحريڪ ڌاڙيلن جي تحريڪ هئي ؟
حر تحريڪ بابت هيلتائين انگريزن جي ڏنل رپورٽن ، ليمبرڪ جي ڪتاب دي ٽيريرسٽ ، کانسواءِ انهي وقت جي سنسر جي سخت قانونن جي پابندين هيٺان شايع ٿيل اخبارن جي رپورٽن جي هٿ ٺوڪي معلومات جي بنياد تي بغير ڪنهن تحقيق جي يا ڇنڊ ڇاڻ جي لکيل ڪتابن ۽ مضمونن ذريعي پڙهندڙن تائين اها معلومات پهچائي ويئي، ته حر تحريڪ صرف پير صاحب پاڳاري جي پوئلڳن جي هڪ جنوني تحريڪ هئي. جنهن ۾ پير صاحب پاڳاري جي شخصي اسلامي حڪومت قائم ڪرڻ جي جنون ۾ قانون شڪني ڪئي ويئي. ملڪ ۾ عوام آزاريندڙ ڪاروايون ڪري دهشت پکيڙي ويئي. پير صاحب هڪ جذباتي نوجوان هو. جنهن برصغير ۾ هلندڙ انگريز مخالف تحريڪن کان متاثر ٿي . انگريزن جي وڃڻ بعد پنهنجي ذاتي شخصي حڪومت ڏاڍ جي بنياد تي قائم ڪرڻ ٿي چاهي. هي قومي آزادي جي ڪا گوريلا ويڙهه نه هئي، پر جنوني انسان دشمن ڌاڙيلن جون ڪاروايون هيون وغيره ، انهي انگريزن جي پکيڙيل هڪ طرفي پروپئگنڊا جو نتيجو ئي آهي، جو اڄ تائين سنڌ جا ماڻهو حر تحريڪ کي پنهنجي وطن جي آزادي جي جدوجهد يا قومي آزادي جي تحريڪ نه ٿا سمجهن. نتيجي ۾ حر جماعت ۽ سنڌي قوم جي وچ ۾ انگريزن جي انهي منفي پروپئگنڊه جي نتيجي ۾ هڪ وڏي وٿيءَ موجود آهي. جيڪا وٿيءَ سنڌي قوم جي مستقبل لاءِ ڪنهن به حساب سان فائدي مند ناهي. انهي لاءِ ضروري آهي، ته سنڌ جا باشعور محقق انهي ڏس ۾ اڳيان اچن ۽ حر تحريڪ بابت صحيح حقيقتون پڌريون ڪري ٻنهي ڌرين مان غلط فهميون دور ڪن. انهي پس منظر ۾ اچو ته ڏسون، ته حر تحريڪ هڪ آزادي پسند گوريلا جدوجهد هئي يا واقعي جنوني ۽ پيرپرست ڌاڙيلن جون عوام آزاريندڙ ۽ قابل مذمت ڪاروايون هيون. اصل ۾ حر تحريڪ ويجهڙائي وارين انهن گوريلا ۽ انقلابي جدوجهدن ۾ سر فهرست طور ڳڻي سگهجي ٿي. جيڪي ڊگهو عرصو هليون ۽ ڪاميابي ماڻي.
انقلاب جي سائنس موجب هر انهي ويڙهه کي دهشتگردن ۽ ڌاڙيلن جي ويڙهه سڏي سگهجي ٿو، جيڪا ويڙهه ڪنهن هڪ مخصوص گروهه يا ماڻهو جي مفادن جي حاصلات لاءِ جنهن علائقي ۾ وڙهي وڃي، انهي علائقي جا ماڻهو انهي جدوجهد جي ويڙهاڪن کان نفرت ڪندا هجن ۽ انهن کي ساٿ نه ڏين. رد عمل ۾ اهي ويڙهاڪ انهي علائقي جي ماڻهن سان ظالمانه يا جابرانه رويو رکن. انهن ويڙهاڪن جون پناهه گاهون ڳوٺن ۽ ماڻهن جي گهرن بجاءِ جغرافيائي اڙانگن رستن وارن جهنگلن، پهاڙن جي غارن ۾ هجن. نتيجي ۾ عوامي ساٿ نه ملڻ سبب اهي ويڙهاڪ مارجي وڃن ۽ ويڙهه پڄاڻي کي پهچي وڃي. پر هر انهي بامقصد ويڙهه کي گوريلا ويڙهه سڏي سگهجي ٿو. جيڪا جنهن علائقي ۾ لڙي وڃي، انهي علائقي جا ماڻهو انهن ويڙهاڪن سان محبت ڪندا هجن ۽ انهن جي بچاءَ ۽ مدد لاءِ پنهنجو سڀ ڪجهه قربان ڪري ڇڏين. پنهنجن ڳوٺن ۽ گهرن کي انهن گوريلا ويڙهاڪن جي پناهه گاهه بنائي ڇڏين. ويڙهاڪن کي بي سمري جي حالت ۾ جاگرافيائي پناهه گاهن ۾ بچاءَ لاءِ لڪڻو نه پوي. انهي علائقي جي عام ماڻهن جي ڏکن تڪليفن ۾ ويڙهاڪ انهن ماڻهن جي ڏک ، سور ۾ گڏ هجن ۽ عوام آزاريندڙ يا عوام دشمن ماڻهن يا دشمن جي مخبرن کي انهي علائقي ۾ اُسرڻ نه ڏين. سندن بندوق مان نڪتل هر گولي سڄڻن ۽ علائقي جي ماڻهن لاءِ حفاطت ڪندڙ ۽ دشمن لاءِ موت جو پروانو هجي. ته انهي وصف تي پوري لهندڙ هر ويڙهه کي گوريلا جنگ سڏي سگهجي ٿو. انهي ڪسوٽيءَ جي روشني ۾ڏسبو، ته سنڌ ۾ ڊگهي عرصي تائين وڙهي ويندڙ حرن جي ويڙهه کي اڇڙي ٿر ۾ ڀرپور عوامي نه صرف حمايت حاصل هئي، پر انهي ويڙهه ۾ وڌ ۾ وڌ هڪ هزار جي لڳ ڀڳ حر ويڙهاڪن کي پناهه ۽ ساٿ ڏيڻ جي پاداش ۾ هزارين ماڻهن کي ٻار ٻچين قيد و بند جون سموريون سختيون سهڻيون پيون، جيڪي قربانيون انهن کلندي ڪڏندي ڏنيون. پوري حرجدوجهد ۾ ڪو هڪ مثال به اهڙو نه ٿو ملي، جنهن ۾ اڇڙي ٿر جي ڪنهن عام غريب ماڻهو حرن کان بيزاري جو اظهار ڪيو هجي يا سختيون برداشت نه ڪري ڪنهن حر ويڙهاڪ جي پناهه گاهه جي نشاندهي ڪئي هجي. هڪ تاريخ جي شاگرد جي حيثيت ۾ مون کي ڪٿي به ڪنهن گوريلا جنگ جي ويڙهاڪن کي اهڙي مڪمل عوامي حمايت حاصل ٿيندي نظر نه ٿي اچي.
حالانڪ انهي وقت جي اخبارن ۾ بيشمار قتلن، ڦرن، ۽ ڳوٺن کي ڪڙو چاڙهي ڌاڙا هڻڻ جون خبرون شايع ٿينديون رهنديون هيون. سنڌ جي ماڻهن کي اهو تاثر ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي، ته حر بي رحم دهشتگرد آهن. انهي وقت جو سرڪاري رڪارڊ به شاهد آهي ته انهي وقت ۾ ٿيندڙ هر ڏوهه کي حرن جي کاتي ۾ لکيو ويو. انهي ڳالهه جي تحقيق ڪندي جڏهن انهي وقت جي پوڙهن ۽ حر ويڙهاڪن کان پڇجي ٿو، ته هو انهي ڳالهه جي ترديد ڪندي ٻڌائين ٿا، ته انگريزن حرن کي بدنام ڪرڻ ۽ عوامي حمايت کي ڇيهو رسائڻ لاءِ پنهنجا ڌاڙيل ٽولا ٺاهي رکيا هئا ، جيڪي عوام آزاريندڙ ڪاروايون ڪندا هئا. جن جي ڏوهن تي پردو رکندي، اهي سمورا ڏوهن جا ڪيس حرن خلاف داخل ڪيا ويندا هئا. اهڙن سرڪاري سرپرستي ۾ ٺاهيل ڌاڙيلن جي ٽولن ۾ ڳوٺ ساڏوري جو سونو مينگهواڙ جو ٽولو، چڪ 39 جو هاشم جٽ پنجابي جو ٽولو، راوتياڻي ڳوٺ جي ياروءَ ٻالو جو ٽولو انگريز آفيسرن جي چرچ تي سندن سرپرستي ۾ عوام خلاف قهري ڪاروايون ڪندا هئا. جن جا ڏوهه مٿن مڙهڻ بجاءِ حرن تي مڙهيا ويا. نتيجي ۾ ڌاڙيل سونو مينگهواڙ جو ٽولو حرن ماري ختم ڪيو. جڏهن ته مذڪوره ٻيا ٽولا حرن جي علائقي مان ٻاهر نڪري ڀڄي ويا. انهي کان علاوهه انگريز آفيسر جيل ۾ قيد ڏوهارين کي هٿيار ڏيئي به ڪاوايون ڪرائيندا هئا. جيڪي ڏوهه پڻ حرن تي مڙهيا ويندا هئا. نتيجي ۾ سنڌ جي ماڻهن کي اهو تاثر ڏنو ويو، ته حر وحشي ڌاڙيل آهن. ٻئي طرف پوري حر جدوجهد جي تاريخ ۾اهڙا واقعا گهٽ ٿا ملن، جنهن ۾حر ويڙهاڪن ڪنهن عام غريب ماڻهو سان ڪا زيادتي ڪئي هجي يا ڪو لڄالٽ جو واقعو ڪيو هجي. حرن ڪنهن به عام راهگير مسافرکي نه ماريو، نه ئي مال ملڪيت ڦرڻ جا واقعا ڪيا. انهي ڳالهه جو ثبوت اهو آهي، ته 17 مئي 1942ع تي رات جو اڏيري لال ۽ ٽنڊي آدم جي وچ ۾ ڳوٺ ڇوراهو هنڱورا يا موجودهه اسٽيشن وهاب شاهه جي ڀرسان لاهور ميل ريل ڪيرائڻ واري هيڏي ساري حادثي ۾ صرف 32 ماڻهو مارجي ويا. انهي واقعي ۾ جيڪڏهن حر چاهين ها ته ، سڀني ماڻهن کي ماري سگهيا ٿي، هن واقعي ۾انهي وقت جي وزير سر غلام حسين هدايت الله جو پٽ منور حسين به مارجي ويو هو. باقي ڪنهن به عام ماڻهو کي قتل نه ڪيو ويو. حرن ريل گاڏي جي مسافرن کان ڪا به ڦرلٽ نه ڪئي. جيڪا ڳالهه حرن جي ڌاڙيل نه هجڻ جو ثبوت آهي. باقي حرن جو نشانو انگريز سامراجي فوجون، سرڪاري ڪارندا ۽ انهن جا ساٿاري وڏيرا سرڪار جا مخبر ۽ ڪامورن جون دعوتون ۽ مدد ڪندڙ سيٺ ضرور هئا. ٻئي طرف انگريزن انهي ريل واري واقعي جي رد عمل ۾ پهرين جون 1942ع تي سنڌ ۾ مارشل لا لڳائي قتل عام شروع ڪيو، جنهن قتل عام ۾ چند سئو ويڙهاڪن جي مقابلي ۾ سٺ هزار پيادل فوج ، چوويهه سئو گهوڙي سوار ۽ انهي آپريشن ۾ چوويهه هوائي جهاز بمباري ۾ استعمال ڪيا. جنهن آپريشن ۾ هزارين بي گناهه ماڻهو مارجي ويا . پر اهڙي سخت آپريشن دوران به حر ويڙهاڪن جو گهٽ جاني نقصان ٿيو. هنن جون پناهه گاهون سلامت رهيون ۽ هو جنگ ۾ مصروف رهيا. سوين ماڻهن سزائون، تشدد ۽ شهادتون ته قبول ڪيون، پر ڪنهن حر ويڙهاڪ جي نشاندهي نه ڪئي. ها باقي ڪجهه واقعا سورهيه بادشاهه جي شهادت بعد حرن جي ڪجهه ماڻهن ذاتي انتقام طور به ڪيا. ائين به نه ٿو چئي سگهجي، ته حرن هٿان بي قصور ماڻهو قتل نه ٿيا. ڪجهه اهڙن واقعن جون شاهديون ملن ٿيون. پر اهي واقعا يا قتل حر جماعت جي گڏيل فيصلي طور تسليم نه ٿا ڪري سگهجن . انهن واقعن کي ڪن حرن جي ڇڙواڳي ، غلط فهمي يا ذاتي انتقام طور شمار ڪري سگهجي ٿو. ڇاڪاڻ ته شهيد سورهيه بادشاهه جي شهادت بعد قيادت جي کوٽ سبب ڪجهه حرن ۾ ڇڙواڳي به پيدا ٿي هئي
حر جدوجهد جي واقعن کي پڙهڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته، هن جدوجهد ۾ ويڙهاڪ گوريلن جي مدد جي سلسلي ۾ پوڙهن، ٻارن، ۽ عورتن به پنهنجو ڪردار ادا ڪيو. حرجدوجهد جي واقعن ۾ اسانکي سنڌي عورتن جي بي مثال قربانين جا به اهڃاڻ ملن ٿا. انهن عظيم عورتن ۾مائي چيز سنجراڻي، مائي حاجاڻي ڌڃاڻي نظاماڻي، مائي بصران خاصخيلي، مائي زهران، مائي عاقلان، مائي فريدان، مائي فاطمه عرف ڦاپي، مائي ڀانءِ، مائي هوندل، مائي ڀاڳي هنڱورو، مائي بختاور وساڻ ، مائي والان،مائي جنت نظاماڻي، شهيد مائي ڌاڻو نظاماڻي، مائي ڌڃياڻي وساڻ، مائي سوڍي ، مائي قائمه ، مائي مکڻ وساڻ، مائي زليخان مهر، مائي مرکان، مائي مريم سنجراڻي، مائي ناملي، مائي نوري رند، مائي مرادان خاصخيلي، مائي جادو لوهارڻ، مائي سون ٻائي، مائي ڪرڙي، مائي لال، مائي زينب، مائي پارسا خاتون وساڻ، مائي پٽل وساڻ، مائي موران نظاماڻي، مائي بادلي نظاماڻي، مائي مرادن راڄڙ، مائي مرادي وساڻ، مائي راڻي، ۽ مائي سعيدان جا نالا ملي سگهيا آهن. انهن عظيم عورتن، حر گوريلن کي رسد پهچائڻ، جاسوسي ڪرڻ، علاج لاءِ دوائون پهچائڻ، هٿيارپهچائڻ، زخمين جو علاج ڪرڻ، کان سواءِ ڪن معرڪن ۾ عملي هٿيار بند ويڙهه ۾ به حصو ورتو. انهي مان اهو ثابت ٿيو ته حر جدوجهد هن ڌرتي جي درد مان ڦٽي نڪتل تحريڪ هئي، جنهن جدوجهد کي سچائي سان عوامي حمايت حاصل هئي ۽ هو وڙهي ويندڙ علائقي جي مقبول ترين جدوجهد هئي ، جنهن کي ڪنهن به حوالي سان دهشتگرد يا ڌاڙيلن جي تحريڪ نه ٿو چئي سگهجي. حر جدوجهد هڪ بامقصد جدوجهد هئي، جنهن جدو جهد جو اصل مقصد سنڌ تي قابض انگريز سامراج جي سنڌ مان نيڪالي ۽ سنڌ جي آزادي ۽ خوشحالي هو. انهي ڳالهه جي پڪي شاهدي انهي ڳالهه مان ملي ٿي، ته 1947ع ۾ انگريزن جي وڃڻ بعد حرن جي حڪومت خلاف مزاحمت به بند ٿي ويئي. پاڪستان ٺهڻ بعد هزارين ناانصافين ۽ بي قدرين هئڻ جي باوجود به حرن 1965ع ۽ 1971ع جي جنگ ۾ پنهنجون بي مثال قربانيون ڏيئي جيجل سنڌ جي سرحدن جي حفاظت ڪئي.