لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

”اڇڙو ٿر، جيڪو سرسوتي تهذيب جي سُونهن ۽ قدامت جي ساک ڀري ٿو. جتان جون سُڪل سُوندڪيون، سِپيون، ڪچ ڪوڏيون، ڊوڻا ۽ ٺوٺ ٺڪريون، پنهنجي پنهنجي قدامت جي زبان ۽ تاريخ رکن ٿيون. جن کي ٻُڌڻ وارا ڪن، پڙهڻ واريون اکيون ۽ سمجھڻ واريون کوپڙيون کپن. محترم مشڪور ڦلڪاري صاحب جي حساس ڪنن اتان جون ٻوليون ٻُڌيون، اکين اتان جون لکيتون ۽ لڪيرون پڙهيون ۽ سندس دل ۽ دماغ انهن جون آتم ڪهاڻيون ٻڌڻ سان گڏ سمجهيون ۽ فيصلو ڪري ٻُڌايو آهي، ته سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙي ٿر جي تاريخ ۽ ڪَٿا ڪيتري قديم ۽ ڪيتري پُراڻي آهي؟ هي تهذيب ڪيئن وجود ۾ آئي؟ ۽ ڪيئن اُڄڙي ويئي؟ ان کي چئبو آهي، ڪنهن به عظيم محقق جي محنت ۽ تحقيق جو ڪمال!“. فاضل محقق پنهنجي هن تحقيقي ڪتاب کي، ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪري ترتيب ڏنو آهي. پهريين ڀاڱي جو عنوان آهي ”سرسوتي تهذيب“ ۽ ٻئي ڀاڱي جو عنوان آهي ”اڇڙو ٿر“
Title Cover of book سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

اڇڙو ٿر ۽ برطانوي دور حڪومت

اڇڙو ٿر ۽ برطانوي دور حڪومت
انگريز ڪلهوڙن جي دور ۾ واپارين جي حيثيت ۾ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي دور ۾ سنڌ ۾ داخل ٿيا، سنڌ جي بي شمار اقتصادي وسيلن منجهن سنڌ تي قبضي ڪرڻ جو شوق پيدا ڪيو. سنڌ جي حاڪمن جي سادگي، محلاتي سازشن، ۽ نااتفاقي سبب هو، مياڻي ۽ دٻي جي جنگين ۾ ٽالپر حڪمرانن کي شڪست ڏيئي، 1843ع کان سنڌ تي قابض ٿيا. چالاڪ انگريزن پنهنجي قبضي دوران جديد سامراجيت جي سمورين اٽڪلن کي استعمال ڪيو. ترقي جي نالي ۾ سنڌ کي لٽيندا برباد ڪندا رهيا. اسان جا مورخ پنهنجي ڪم فهمي سبب سندن دور کي سنڌ جي ترقي جو دور ڪري ڄاڻائيندا آهن. جيڪا ڳالهه صحيح ناهي. اصل ۾ انگريز جنهن وقت سنڌ ۾ قابض ٿيا هئا. انهي وقت يورپ ۾ صنعتي دور شروع ٿي چڪو هو. انهن قائم ڪيل صنعتن کي هلائڻ ، ڪچو مال مهيا ڪرڻ ۽ صنعتن ۾ تيار ٿيل سامان جي لاءِ واپاري منڊين جي تلاش جي نتيجي ۾ هو برصغير ۾ داخل ٿيا هئا. سنڌ ۾ قبضي ڪرڻ کان پوءِ هتان جي حاصل ڪيل ڪچي مال کي يورپ جي ڪارخانن ۾ پهچائڻ لاءِ، هنن پهرين ريلوي لائين ڪوٽڙي کان ڪراچي تائين وڇائي، ڇاڪاڻ ته سياري ۾ سنڌو درياءِ ۾ ڪوٽڙي کان اڳتي سمنڊ تائين دريائي رستو وڏن ٻيڙن جي هلڻ جي لائق نه رهندو هو. سندن مال پهچائڻ ۾ رخنو ٿي پيو. ائين ان کانپوءِ هنن سنڌ ۾ ريلوي لائنن جو ڄار صرف ڪچي مال کي سامونڊي بندرگاهن تائين پهچائڻ ۽ سندن فوجي ، انتظامي ۽ واپاري ڪارندن جي آسان چرپر لاءِ وڇايو. ساڳي ريت سنڌو درياءَ تي بئراج سسٽم قائم ڪرڻ پويان به سندن سنڌ ۾ غير آباد زمينن کي آباد ڪرائي، وڌيڪ ڪچو مال حاصل ڪرڻ جو حوس ۽ لالچ هئي. سندن قبضي خلاف ٽالپرحڪمران ته ميدان جنگ ۾ هارائي ويا. پر سنڌ جا ماڻهو سندن خلاف ويڙهه ۾ رهيا ، جيڪب ۾ جکراڻين جي بغاوت ، شڪارپور ۾ صالو بڙدي جون ڪاروايون، ڪراچي ۾ بلوچن ، جوکين ۽ نومڙين جون ڪاروايون ، عمرڪوٽ ۾ راڻي رتن سنگهه جي بغاوت ، ننگر پارڪر ۾ راڻي ڪرڻجي ۽ روپلي ڪولهي جا مقابلا، سڀ انهي سلسلي جي ڪڙي ۽ انگريزن خلاف سنڌي ماڻهن جي مزاحمت جون شاهديون آهن. انهن سڀني مزاحمتن ۾ ڊگهي عرصي تائين ثابت قدمي سان انگريزن خلاف هلندڙ مسلسل ويڙهه حر گوريلا ڪاروايون هيون، جنهن ويڙهه ۾ ٻه ڀيرا شدت آئي، انهي ڪري انهن کي تاريخ ۾ ڌار ڌار حيثيت سان پهرين حر گوريلا هلچل ۽ ٻي حر گوريلا ويڙهه جي نالن سان ڳڻيو ويندو آهي. حر جدوجهد جيڪا 1886ع کان 1947ع تائين لڳ ڀڳ ايڪهٺ سال مختلف شڪلين ۾ انگريزن جي ظلمن ۽ ناانصافين خلاف مسلسل هلندي رهي، انهي سموري جدوجهد ، ۽ جنگين جو مرڪز اڇڙو ٿر رهيو. حر جدوجهد جي اڳواڻي سنڌ جي پير ڳوٺ جي صوفي خانقاهه الراشديه جي گادي نشينن طرفان ڪئي ويئي، انهي ڪري ضروري آهي ته، سنڌ جي راشدي خاندان جي گادي نشينن جي انهي جدوجهد ۾ ادا ڪيل ڪردار تي ٿوري نظر وجهون، جيئن حر تحريڪ تي مڪمل روشني پئجي سگهي.