سرسوتي تهذيب ۽ جين ڌرم
هندستان ۾ هندو ڌرم جي سخت گير رويي جي ردعمل ۾ ٻه تحريڪون وجود ۾ آيون . اهي هيون ٻڌمت ۽ جين مت جون تحريڪون. ٻڌ ۽ جين تحريڪن اڳتي هلي ٻن جدا جدا ڌرمن جي صورت اختيار ڪئي، يعني ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم وجود ۾ آيا. جين ڌرم جي تحريڪ ٻڌ ڌرم جي همعصر آهي، پر ٻڌ ڌرم جي تحريڪ کان 30 سال پوءِ شروع ٿي. ٻڌ ڌرم هندستان کان سواءِ ٻاهر ٻين ملڪن ۾ به ڦهليو. جهڙوڪ چين، جپان، ٿائيلينڊ، برما وغيره انهي کانسواءِ سنڌ ۾ به هن ڌرم جو وڏو ڦهلاءَ ٿيو. ٻڌ ڌرم جي ايڏي وڏي ڦهلاءَ ۾ مهاراجا اشوڪ جي سرپرستي هئي. ٻڌ ڌرم ۽ هندو ڌرم جي سنڌ ۾ ٽڪراءَ جو فائدو وٺي ئي عرب سنڌ تي قابض ٿي سگهيا. البته جين ڌرم هندستان کان ٻاهر ڪونه پکڙيو، جتي ٻڌ ڌرم سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهتو، ۽ سنڌ جي رهواسين جي وڏي اڪثريت ٻڌ ڌرم کي قبول ڪيو، ان جي ڀيٽ ۾ جين ڌرم جا آثار ۽ اهڃاڻ فقط “ٿر” ۾ ملن ٿا. جنهن مان اهو معلوم ٿئي ٿو، ته سنڌ ۾ هي ڌرم صرف ٿر ۾ وڌيڪ اثر انداز رهيو. سرسوتي تهذيب جو مذهبي عنصر طور حصو بڻيو. اهائي ڳالهه سنڌو تهذيب ۽ سرسوتي تهذيب جي وچ ۾ سنڌو پيدا ڪري ٿي. جيڪي ماڻهو سنڌو تهذيب ۽ سرسوتي تهذيب کي هڪ سمجهن ٿا. انهن جي ڄاڻ لاءِ جين ڌرم کي سمجهڻ ضروري آهي. .انهي ضرورت کي محسوس ڪندي، جين ڌرم جو تاريخي جائزو وٺڻو پوندو. جيئن ڳالهه چٽي ٿئي. جين ڌرم جي تاريخ به ڊگهي تاريخ آهي. ڇاڪاڻ ته هي به هڪ پراڻو مذهب آهي. عمر ۾ ٻڌ ڌرم کان فقط ٽيهه سال ننڍو آهي. پر جين مت جي مڃيندڙن جي نظر ۾ جين ڌرم تمام گهڻو آڳاتو آهي.