اڇڙو ٿر مغلن جي دور حڪومت وقت
اڇڙو هندستان تي قابض مغلن جي دور ۾ پنهنجي صحرا.ئي جاگرافيائي صورتحال سبب مغلن جي ڪاهن جو شڪار نه رهيو. جنهن جا سبب هي هئا، ته مغلن جي خلاف جنگجوءَ قبيلن جي هي پناهگاه رهيو. ۽ هتان جي جاگرافيائي صورتحال ٻاهرين حمله آورن لاءِ ڪنهن به صورت ۾ فائدي مند نه هئي. جنهن ڪري هتي پناهه وٺندڙ باغي ماڻهو سڪون سان رهي، مغلن خلاف ڪاروايون ڪندا رهندا هئا. جنهن ڪري ٻاهرين حمله آورن لاءِ هي موت جي وادي قرار ڏنو ويو. اتفاقي طور هڪ مغل شهنشاه همايون جڏهن شير شاه سوري هٿان شڪست کائي هتان گذريو، ته سندس لشڪر جو تمام وڏو تعداد بک ۽ اڃ ۾ مري ويو. اهڙي ريت سندس شاهي فوج کي به هتان جو صحرا ڳڙڪائي ويو. هو انتهائي بدحالي ۽ڪسمپرسي جي حالت ۾ هتان جي مقامي ماڻهن ۽ سوڍن جي رحم ڪرم تي ريگستان مان گذري، جڏهن عمرڪوٽ پهتو، ته هتان جي رحمدل سوڍن پنهنجي روايتن جي پاسداري ڪندي کيس نه صرف پناه ڏني، پر آرام سان گذري وڃڻ جي به دل سان اجازت ڏني. جيڪڏهن سوڍا چاهين ها، ته همايون کي ماري ختم به ڪري سگهيا ٿي. انهي مان اهو ثبوت ملي ٿو، هتي مغلن جي حڪومت جو ڪو به وجود نه هو. ورنه ٻي حالت ۾ هتان جا ڪي مغل نواب سندس آجيان ڪن ها. جيڪڏهن مغلن جي حڪومت جو ڪو هتي اثر هجي ها ته ، همايون اڇڙي ٿر جهڙي محفوظ پناه گاه ۾ ويهي شير شاهه سوري خلاف جنگ جي تياري ڪري ها. ائين دربدر ٿي ايران تائين نه ڀٽڪي ها. اڪبر جي زماني ۾ به سنڌ تي قبضي دوران مغل اڇڙي ٿر ۾ نه پنهنجو ڪو نواب مقرر ڪري ڏن وصول ڪري سگهيا ، ۽ نه ئي هتي سندن ڪو نمائندو پير رکي سگهيو. اهڙي ريت پوري مغل دور دوران اڇڙو ٿر مقامي راڄوڻي نظام تحت آزاد رهيو.