پنهنجي پاران
منهنجو تحقيقي ڪتاب “سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر” توهان جي هٿن ۾ آهي. مون انهي ڪتاب لکڻ لاءِ پنهنجي زندگي جا خطرناڪ سفر ڪيا ۽ ڪوشش ڪري توهان کي هن موضوع تي ڀرپور معلومات ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مون اهو ڪتاب ڪيئن لکيو، ڪيئن آڏ تراڇا لڪ ، رڻ ۽ صحرا جهاڳيا. اهو سڀ منهنجي عشق جي طاقت آسان ڪيو. جيڪو عشق ئي منهنجو اتساهه آهي. مون نه صرف اڙانگا سفر ۽ مشاهدا ڪيا آهن، پر مون انهن مشاهدن جي روبڪاري بيان ڪرڻ کي به ڪافي نه سمجهيو. مون هر مشاهدو غور سان ڪري سنجيدگي سان سوچي، نتيجا ڳولي، پنهنجي راءِ به قائم ڪئي آهي. اها راءِ ٿي سگهي ٿو، ته اڳتي هلي رد به ٿئي. ڇو ته تحقيق جا نتيجا يا انهي تي رايا ڪي حتمي نه هوندا آهن. تحقيق جي پوري ارتقائي تاريخ هر قديم سوچ کي جديد تي قربان ڪندي آئي آهي. جيڪي سوچون ۽ نظريا ڪلهه عقيدا ۽ ايمان بنيل هئا. اهي اڳتي هلي رد ٿيا ، وري انهن جي جاءِ نون نتيجن والاري.. اهو ڄاڻندي مون پنهنجا رايا ۽ نتيجا بيان ڪندي، مصلحت پسندي ۽ تنقيد کان بيپرواهه ٿي لکيو آهي. ڇو ته آئون اڪثر ماڻهن جيان اکيون پوري ساڳين ڳالهين کي بار بار لکڻ کي به وقت جو زيان سمجهان ٿو. لکجي ته نئون لکجي، جيئن تحقيق جي ماٺار ٽٽي نوان بحث ٿين ۽ فڪري تازگي سان وري تحقيق جو سفر اڳتي وڌي.
اسان جي سنڌ جي تاريخ،ِ چچنامي، تاريخ معصومي مذهبي ڪتابن ۽ لوڪ ڪهاڻين جي لوڙهي ۾ قيد آهي. مون کي سنڌ جي تاريخ تي لکيل ڪتاب پڙهي حيرت ٿيندي آهي، ته اسانجا اڪثر محقق انهن ڪجهه ڪتابن کي ئي سند سمجهي انهن جا ٽڪرا حوالي طور ڏيئي. ساڳي ساڳي ڳالهه وري وري دهرائي رهيا آهن. اهوئي سبب آهي، جو اسين سنڌ جي تاريخ جا سوين ڪتاب هوندي به پنهنجي تاريخ کي مڪمل نه ڪري سگهيا آهيون. اسان جڏهن تاريخ جي موضوع تي ڳالهايون ٿا ، ته وڏي فخر سان اهو چئون ٿا، ته اسين موهن جي دڙي جا وارث ۽ پنج هزار سال پراڻو تاريخي ورثو رکندڙ قوم آهيون ۽ بس. انهي کان اڳتي لوڙهو ڏنل آهي. وڌيڪ اڳ ۾ اسين ڇا هئاسون؟ انهي تي سوچڻ جي کوٽ آهي. جيڪا ڳالهه ئي اسانجي تاريخ جي ڪم تي تحقيقي جمود جو سبب آهي. جنهن جمود کي ٽوڙڻ لاءِ ئي مون هي ڪشالن جو سفر بي سمري هوندي به شروع ڪيو آهي.هڪڙي ڳالهه جي به وضاحت ڪندو هلان ته آئون ڪو آرڪيالاجي يا جيالاجي جو ماهر ناهيان ، پر مون آرڪيالاجي، جيالاجي ۽ جاگرافي جي ماهرن کان تحقيق ڪرڻ وقت مدد ضرور ورتي آهي. جيئن جديد سائنس موجب بهتر نتيجا ڏيئي سگهان. منهنجي تحقيق جو دارومدار مشاهدن تي هوندو آهي. پر انهن مشاهدن مان نتيجا ڪڍڻ لاءِ مون راتيون جاڳي مطالعو به ڪيو آهي. هن ڪتاب کان اڳ مون ڪوهستان ۾ وڃي پنهنجي ڪتاب “ سنڌ جي ڪوهستان جو تاريخي جائزو” ۾ تصويرن سان انهي ڳالهه جا ثبوت ڏنا، ته اڄ کان ڏيڍ لک سال اڳ سنڌ ۾ قلعا تعميرڪيا ويا. ڳوٺن ۽ شهرن تائين پاڻي پهچائڻ لاءِ واٽرسپلاءِ لائنون جوڙيون، مصر جي اهرامن کان اڳ ۾ سنڌ ۾ اهرامن جهڙيون تعميراتون ڪيون ويون ۽ شين کي محفوظ ڪرڻ لاءِ گڏيل گدام تعمير ڪيا ويا. مون انهن شين جون تصويرون به ڏنيون ، وٺي هلي ڏيکارڻ لاءِ به تيار آهيان. پر افسوس ذميوار ادارن ۾ ويٺل صاحبن اڃان انهن شين کي ڏسڻ جي به تڪليف نه ورتي آهي. ڇا اهو جمود جو نشو ناهي، ته ٻيو ڇا آهي.؟ ڪوهستان ۾ تحقيقي سفر دوران منهنجي مشاهدن مون ۾ وڌيڪ اتساهه پيدا ڪيو. مون بي توجهي کي ڏسي ويهي رهڻ جي بجاءِ وري نواڻ جي تلاش ۾ قديم سرسوتي ندي جي وهڪرن ۽ انهن تي موجود تهذيبي نشانن جي ڳولا لاءِ اڇڙي ٿر جهڙي خطرناڪ ريگستان جو رخ رکيو. جتي مون انهي ڳولا جي سفر ۾ وڌيڪ ڪاميابيون ماڻي اهو ثابت ڪيو آهي، ته اڄ کان هڪ ارب سال اڳ پري ڪئمبرين دور ۾سنڌ ۾ برساتي پاڻي موجود هو. مون ٿر ڪول جون جيالاجي رپورٽون ۽ جيالاجي نقشو هٿ ڪري ڪارونجهر جي عمر بابت انهي مفروضي کي غلط ثابت ڪيو آهي، جنهن ۾ اهو ٻڌايو پئي ويو، ته ڪارونجهر جي عمر اڍائي ارب سال آهي . جڏهن ته جديد سائنسي بنيادن تي جيالاجي جي رپورٽن موجب ڪارونجهر جبل جي ٺهڻ جي شروعات هڪ ارب سال اڳ ٿي ۽ اهو چوڏهن ڪروڙ سال اڳ مٿي اڀري آيو. مون جيالاجي رپورٽن موجب اهو پڻ ثابت ڪيو آهي، ته ٿر جو ريگستان ويهه هزار سالن کان موجود آهي. مون ڪولمبو پلان جي سيٽلائٽ ذريعي نڪتل اڍائي سئو نقشن کي راتيون جاڳي باريڪ بيني سان ڏٺو، ۽ اهو ثابت ڪيو آهي، ته گنگا ۽ سنڌو تهذيبن جي وچ ۾ هڪ ٽئين تهذيب به موجود هئي . جيڪا سرسوتي تهذيب هئي. سچ پڇو ته اڇڙي ٿر جو سفر جيترو خوفناڪ ۽ جوکم جهڙوهو، اوترو ئي وڌيڪ حيرتناڪ حقيقتن سان ڀرپور هو. مون کي انهي سفر ۾ جڏهن ڪاميابيون نصيب ٿيون، ته منهنجا سمورا ٿڪ اتساهه ۾ تبديل ٿي ويا . هونئن به اڇڙي ٿر تي ڪو منظم ڪم نه ٿيو آهي. نه ئي ڪنهن محقق انهي ڳالهه جي ضرورت کي محسوس ڪندي ڪو سنجيدگي سان ڪم ڪيو.اڇڙو ٿر جيئن ته تاريخي طور سنڌين جي قومي مزاحمت جي پناهه گاهه سان گڏ ويهه هزار سالن کان ريگستاني حالت ۾ رهيو آهي. انهي ڪري يونانين، عربن يا مغلن جا سرڪاري منشي هتي نه اچي سگهيا. انگريزن جي قبضي بعد به اڇڙوٿر حر گوريلا مزاحمتن جو مرڪز رهيو. انهي ڪري ڪنهن به انگريز محقق هتي اچڻ جي جرئت نه ڪئي. بعد ۾ به بنيادي سهوليتن کان وانجهيل هن سنڌ جي علائقي ۾بنيادي سهوليتن جي اڻهوند سبب هتي اچڻ ۽ هر شئي کي جانچڻ جي ڪا تفصيلي ڪوشش نه ڪئي. ڪجهه محقق وري هتي اچي هن علائقي جي ماڻهن جي مخصوص نفسيات موجب انهن سان ويجهڙائي رکي علائقي ۽ ماڻهن جي سماجي حالت بابت حقيقتون معلوم ڪرڻ بجاءِ سطحي نموني پنهنجي منهن گهمي ڦري ڪتاب لکيا. انهي ڪري مقامي ماڻهن جي سهڪار کان سواءِ هو هتان جي اندروني حالتن ۽ ڪيفيتن ، سماجي روايتن ۽ پيڙائن، احساس محرومين ۽ بي اعتمادي سبب پيدا ٿيل ماڻهن جي سخت روين جي سببن کي صحيح نموني لکي نه سگهيا. نتيجي ۾ هن کان اڳ ۾ اڇڙو ٿر بابت لکيل سڀ ڪتاب مجموعي معلومات فراهم ڪرڻ کان قاصر آهن. اڇڙي ٿر ۾ برطانوي سامراج خلاف مزاحمتي حرگوريلا جنگ، هڪ قابل فخروطن جي آزادي جي تحريڪ هئي، بهادر حر ويڙهاڪن ثابت قدمي سان مسلسل برطانوي سامراج سان مهاڏو اٽڪائي کيس ڀڄڻ تي مجبور ڪيو. پر وطن جي انهن غازين ۽ شهيدن بابت سچيون حقيقتون ڪنهن غير جانبداري سان ظاهر نه ڪيون، اهو ئي سبب آهي، جو حر تحريڪ بابت صرف انگريزن جي لکيل ڪتابن ۽ جاسوس رپورٽن جي بنياد تي اصل سچائي کي لڪائي هن هيڏي ساري قربانيون ڏيندڙ تحريڪ کي به سنڌ ۾ متنازع بنايو ويو. انهي ڪري حر جدوجهد تي هڪ مستند تحقيقي ڪتاب لکڻ جي پڻ ضرورت آهي، جنهن ضرورت جي اهميت کي سمجهندي مون هن ڪتاب ۾ ڪجهه اصل حقيقتون ظاهر ڪرڻ جي به ڪوشش ڪئي آهي. پرحر تحريڪ تي هڪ جامع ڪتاب لکڻ ۽ هن عظيم وطن دوست تحريڪ جي سمورين سچاين ۽ اصل حقيقتن کي ظاهر ڪرڻ جي سخت ضرورت آهي. مون هن ڪتاب ۾ نه صرف سرسوتي تهذيب ۽ سنڌ جي قدامت جي سوالن جا جواب ڳوليا آهن ، پر اڇڙي ٿر جي سمورين اصل حقيقتن، وسيلن، ناانصافين، غربت، اهنجن ايذائن تي به لکڻ سان گڏ مون اڇڙي ٿر جي اهنجن ۽ غربت کي دور ڪرڻ لاءِ به صلاحون ۽ طريقا ڏسيا آهن. انهي ڪري منهنجو هي ڪتاب سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙي ٿر جي باري ۾ مجموعي معلومات فراهم ڪندڙ آهي. جيئن ته سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر ڌار ڌار موضوع آهن. انهي ڪري مون هن ڪتاب کي ٻن ڀاڱن ۾ ورهايو آهي. جيئن پڙهندڙ بغير مونجهاري جي سڀ ڳالهيون سولائي سان سمجهي سگهن. منهنجي هي ڪوشش ڪيتري ڪاميابي ٿي ماڻي اهو ڪتاب جي پڙهندڙن جي موٽ بعد ئي معلوم ٿيندو.
هن ڪتاب لاءِ منهنجي دوست سانوڻ راڄڙ ۽ سندس اڇڙو ٿر ادبي فورم جي ساٿين سان گڏ محترم استاد لغاري، سائين محمد جمن گجو، فقير ميرمحمد نظاماڻي، عاجز منگي، مٺو سانگهڙائي، فقير دين محمد ڪنڀار، شيرمحمد لاشاري جو ساٿ به منهنجي اتساهه جو سبب بڻيو، جنهن لاءِ آئون سندن ٿورائتو آهيان. انهي کانسواءِ دوستن نصير ميمڻ ۽ محسن ٻٻر جو به ٿورائتو آهيان جن مونکي ٿرڪول جي بلاڪ 2 جي جيالاجي ماهرن جي رپورٽن ۽ ٿر ڪول جي اوپن پٽ ڏسڻ جو موقعو فراهم ڪيو. گڏو گڏ آئون ٿر ڪول جي جيالاجي ماهرن وقاص عزيز ۽ فرقان مجاهد جو به ٿورائتو آهيان،جن ٿر ڪول جي جيالاجي رپورٽن مان مون کي منهنجي ڪم جي رپورٽن بابت ڄاڻ ڏني. ساڳئي وقت آئون پنهنجي دوست ۽ جاگرافي جي ماهرپروفيسرڊاڪٽر شفيق جوڻيجي جو ۽ جيالاجي جي ماهر مظفر علي ڪلوڙ جو به ٿورائتو آهيان جن هن ڪتاب ۾ شامل جيالاجي جي رپورٽن ۽ جاگرافي جي مسئلن کي سلجهائڻ ۾ مدد ڪئي.
انهي کانسواءِ آئون سرويچ حيدر اوڍو، استاد لغاري صاحب ، ڊاڪٽر هدايت ڀٽو، ڊاڪٽر سرور شاهه ، اشتياق انصاري ، منظور احمد ڪناسرو، سانوڻ راڄڙ جو ٿورائتو آهيان جن پنهنجن قيمتي راين کي هن ڪتاب جي زينت بنايو. امداد علي اوڍو صاحب ۽ سندس لائق فرزند سرويچ حيدر اوڍو جا به لک لائق جو هو هر وک تي سهڪار ڪندا ۽ مون کي هن ڪتاب لکڻ تي اتساهيندا رهيا . نه صرف ايترو پر هن ڪتاب کي ريڊيو وائيس آف سنڌ لنڊن تان قسطوار نشر ڪري، انهن پروگرامن جون لنڪون يوٽيوب تي منهنجي آواز۾رکڻ سان گڏ هن ڪتاب جي ڊجيٽل سي ڊي پڻ جاري ڪئي، جنهن سان هن ڪتاب جي شهرت پوري دنيا ۾ پهتي. وري جڏهن ڇپائي جو مرحلو آيو، ته محترم امداد علي اوڍو صاحب سرگرم ٿيو سندس ڪيل اپيل تي ورلڊ سنڌي ڪانگريس جي اڳواڻ ڊاڪٽر هدايت ڀٽو ۽ آڪسفورڊ يونيورسٽي جي محقق سائين ڊاڪٽر سيد سرورشاهه به مالي مدد ۾ هٿ ونڊايو ۽ ائين هي ڪتاب توهان جي هٿن ۾ پهتو. هيڏي وڏي ساٿ ڏيڻ لاءِ لک ٿورا.
سمبارا پبليڪيشن جي سربراهه پياري ساجد سنڌي جا به لک قرب جنهن منهنجن اڳين ڪتابن جيان هن ڪتاب جي خوبصورت ڇپائي ۾به سهڪار ڪيو.
مشڪورڦلڪارو
ٽنڊو محمد خان.
16 مارچ 2019ع
03322058701 ___ 03473222554
Email ; mashkoor.phalkaro@gmail.com