سرسوتي تهذيب تي مذهبن جو اثر
سرسوتي تهذيب جو دائرو گنگا تهذيب ۽ سنڌو تهذيب جي وچ ۾ هئڻ ڪري هڪ طرف ٻنهي هم عمر تهذيبن جو اثر سرسوتي تهذيب تي ٿيو، ته ٻئي طرف وري ٻنهي تهذيبن جي ٽڪرائن جي وچ ۾ اچڻ ڪري هن تهذيب جو نظام به متاثر ٿيو. هندو ڌرم جي ارتقائي مرحلن دوران عقيدتمندن جي اندروني تضادن سرسوتي تهذيب تي اثر ڇڏيا، تهذيبي ارتقائي مرحلن دوران وچ ۾ هئڻ سبب سرسوتي تهذيب جي ماڻهن ۾ اڻ ڌريو رويو پيدا ٿيو. جنهن سبب هندو ڌرم جي مذهبي تضادن دوران سرسوتي تهذيب جي ماڻهن جي من ۾ هندو ڌرم کان بيزاري به پيدا ٿي. اهوئي سبب هو جو هندومت جي خلاف جڏهن ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم برسر پيڪار ٿيا ، ته سرسوتي تهذيب جي ماڻهن جو لاڙو ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم طرف ٿيو. ويدڪ دور جي هندو مت جي فرقن وچ ۾ جنگين جي دوران سرسوتي تهذيب جي دائري ۾ ايندڙ علائقا به ميدان جنگ بڻيا . هندو ڌرم جي فرقن جي وچ ۾ پهرين وڏي جنگ مهاڀارت به سرسوتي تهذيب جي حدن ۾ لڳي ، جنهن جا سرسوتي تهذيب جي ماڻهن کي نقصان به برداشت ڪرڻا پيا. جنهن سبب هتي ٻڌ ڌرم ۽ جين ڌرم جي پوئلڳي وڌي ويئي. سڪندر يوناني جي حملي بعد چندر گپت موريا جي حڪومت جي طاقت به سرسوتي تهذيب جي علائقن ۾ اسري ۽ نسري، حالانڪ شروع ۾ چندر گپت جي استاد چاڻڪيه کي پاڻيپٽ مان نيڪالي ڏني ويئي هئي. مٿس بي انتها تشدد ڪري کيس پاڻيپٽ جي ڀرسان گهاٽن جهنگلن ۾ لڪڻ تي مجبور ڪيو هو، پر جڏهن چندر گپت جي حڪومت قائم ٿي، سرسوتي جي ماڻهن سندس ساٿ ڏنو. جيئن هو ٽڪرائن کان بچي سگهن. انهي مان ثابت ٿيو ته سرسوتي تهذيب جي ماڻهن ۾ لڳاتار مذهبي جنگين سبب مصلحت پسندي جو ڏانءَ پيدا ٿي چڪو هو. جنهن مصلحت پسندي سبب هنن موريا سلطنت سان ٽڪراءُ نه کاڌو. پر مهاراجا اشوڪ جي زماني ۾ سرسوتي تهذيب جي ماڻهن مهاراجا اشوڪ جو ڀرپور ساٿ ڏنو. هن زماني ۾ ئي ٻڌ ڌرم جي اوسر سرسوتي تهذيب جي دائري کان ٻاهر نڪري سنڌ افغانستان ۽ چين تائين پهتي. سرسوتي تهذيب جي ماڻهن ٻڌ ڌرم کي دل سان قبوليو. پر جين ڌرم جو اثر به هتي هندو ڌرم کان بيزاري سبب موجود هو. مهاراجا اشوڪ جي زماني ۾ جين مت جا پوڄاري سرسوتي تهذيب جي ڏاکڻئين علائقن طرف هليا ويا ، جتي مهاراجا آشوڪ جو اختيار نه هو. اهوئي سبب آهي جو ٻڌ ڌرم جا آثار سرسوتي جي شهرن جي قديم آثارن کان ويندي، سنڌوتهذيب جي هڙپه ، ٽيڪسيلا ، موهن جو دڙي کان به اڳتي ٽپي افغانن جي باميان علائقن تائين پهتا ، ڏکڻ ۾ ڪاهو جي دڙي کان ڏکڻ طرف سرسوتي جي دائري ۾ ايندڙ علائقن ۾ٻڌ ڌرم جو ڪو به آثار موجود ناهي . انهن ڏاکڻين علائقن ۾ وري جين ڌرم جو عروج هو. جتي جين ڌرم جا قديم مندر ۽ ڏهرا موجود آهن. سرسوتي تهذيب جي حدن کان ٻاهر اوڀر طرف سنڌو تهذيب جي علائقن ۾ جين ڌرم جو ڪو به آثار نه ٿو ملي . انهي مان ثابت ٿيو ته جين ڌرم جو ڦهلاءَ سرسوتي تهذيب جي ڏاکڻين علائقن کان ويندي، پوري ڏکڻ هندستان ۾ مهاراشٽر صوبي تائين ٿيو. جتي جين ڌرم جا مندر ۽ ڏهرا موجود آهن. هن وقت به ڏکڻ هندستان ۾ جين ڌرم جا مڃيندڙ وڌيڪ موجود آهن. هندستان ۾ مذهبي ٽڪرائن جو مرڪز هندستان جو شهر بنارس وڌيڪ رهيو ، جيڪو هن وقت تائين هندو ڌرم جو وڏومرڪز آهي. بنارس جو شهر جيئن ته سرسوتي تهذيب جي اوڀرئين سرحد تي هو. انهي ڪري اڳتي هلي، .مسلمانن جي ڪاهن وقت به هندو مسلم قوتن جو ميدان جنگ سرسوتي جو علائقو پاڻيپٽ رهيو. سن 1194ع ڌاري قطب الدين ايبڪ بنارس تي حملو ڪري هن شهر جا سمورا مندرڊاهي ڇڏيا. 1376ع ۾فيروز شاه تغلق به هتي حملو ڪري رهيا کهيا مندر ڊاهي ڇڏيا. ڪجهه مندر ٺاهيا ويا ته 1496ع ۾سڪندر لوڌي مندرن جي تعمير ڪرڻ وارو ڪم سختي سان روڪائي ڇڏيو. ساڳئي نموني وري سرسوتي جي ڏاکڻئين طرف سومناٿ مندر کي به محمود غزنوي لٽيو. مطلب ته سواءِ اڪبر اعظم جي دور جي مسلمانن جي حملن سمورا مندر اسرڻ نه ڏنا. اهڙين حالتن ۾ ڀڳتي تحريڪ شروع ٿي جيڪا هڪ صوفي قسم جي تحريڪ هئي، جنهن تحريڪ جو مقصد هندو مسلم تضاد گهٽائڻ هو. هن ڏس ۾ ڀڳت ڪبير، سورداس وڏو فڪري ڪم ڪيو. جنهن جي نتيجي ۾ جلد ئي 1507ع ۾ گرونانڪ سک مت جي تحريڪ شروع ڪئي. جنهن صلح ڪل مذهب جو نعرو هنيو. پر انهي تحريڪ جو اثر سرسوتي جي اترين علائقن يعني پنجاب ۾ وڌيڪ رهيو. جڏهن ته سرسوتي جي ڏکڻ ۾ ڀڳتي تحريڪ جي اثر سبب صوفي بزرگن جي روحاني اثر سبب مذهبي ايڪتا سگهاري ٿي. اهوئي سبب آهي جو هريانه کان هيٺ سرسوتي تهذيب جي علائقن، راجستان ، گجرات ۽ اڇڙي ٿر ۽ ٿرپارڪر ۾ مذهبي تضاد نه هئڻ جي برابر آهي. سرسوتي تهذيب جي ڏاکڻئين حصي ۾ ننڍيون ننڍيون حڪومتون ۽ راجواڙا قائم ٿيا ، جن راڄواڙن جا راجا به سيڪيولر قسم جا هئا . هن طرف سرسوتي جي گم ٿيڻ سبب ۽ ريگستاني علائقن جي اڙانگن رستن سبب هتي دهلي جي سرڪار يا سنڌ جي حڪومت جي پهچ به گهٽجي ويئي. جنهن سبب هتي قبائلي ننڍڙيون حڪومتون راڄوڻي حساب سان هلڻ لڳيون . جيڪو راڄوڻي نظام اڃان تائين ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ موجود آهي
.