سرسوتي ڊيلٽا ۾ انساني تهذيب جي شروعات
مٿئين سموري جائزي مان اهو ثابت ٿيو، هماليا جي دريائي وهڪرن کان اڳ ۾ به سرسوتي ندي جي ڊيلٽا يا اڇڙي ٿر ۾ مٺي پاڻي جو وڏو سمنڊ موجود هو. جيڪو ڌرتي تي موجود شروعاتي گئسن سبب آيل اڳئين برساتي ۽ برفاني دورن جي نتيجي ۾ گڏ ٿيوهو. پر انهي پاڻي جي دٻجي وڃڻ ۽ مٿان زلزلن، خشڪ سالين ، گرم دورن جي گرمي جي شدتن سبب شايد ڪٿي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ قديم زندگي جي آثارن جو ڪو وجود باقي رهيو هجي. جن ۾ ڪجهه قديم وڻن ۽ ٻوٽن جو وجود ، ڪجهه پاڻي جي تلائن ۾ بيٺل پاڻي جي ذخيرن ۾ زنده رهندڙ جيوت ۽ ڪجهه نقل مڪاني ڪندڙ اڏامندڙ جيوت جو وجود ڪٿي زندگي جي بقاءَ جي جنگ ۾ سوڀارو ٿيو هجي . جن ۾ اڇڙي ٿر ۾ ڌرتي تي سڀ کان پهرين اوڀڙ کائيندڙ بنا پنن يا مختصر پنن وارن وڻن مان ڪجهه وڻ اڃان تائين وڏي تعداد ۾ موجود آهن. جن ۾ کپ ، کجي، ٿوهر، ڪرڙ،گگرال ۽ ڦوڳ جا وڻ ، اڏامندڙ جيوت ۾ ڳجهه جو نسل ، وڏا لومڙي چمڙا ، ۽ آبي جيوت ۾ واڳون يا سيسار جا نسل انهي وجود جي بقاءَ جي جنگ کٽيندڙ قديم جيوت طور ڳڻي سگهجن ٿا. باقي نسل انساني جي وجود بابت ڪجهه چئي نه ٿو سگهجي، جي ڪو انساني نسل هوندو به سهي، ته اهو ڌرتي تي آيل موسمي قهر جي مقابلي ۾ جيون جي جنگ هارائي ختم ٿي ويو هوندو. ائين ڌرتي تي موجود پاڻي مان پساهه کڻندڙ زندگي جو پهريون دور پڄاڻي کي پهتو هوندو.
هماليائي ندين جي وهڪرن سبب وري زندگي جي اوسر جو ٻيون دور شروع ٿيو هوندو، جنهن ۾ به انساني وجود گهڻو پوءِ ساهه کڻڻ جهڙو ٿيو هوندو. ڇاڪاڻ ته اڳئين دور جي پڄاڻي بعد وري هماليائي وهڪرن جي دور ۾ زندگي جو سفر نئين سر پنهنجن ارتقائي مرحلن مان گذريو هوندو. جنهن بعد انساني وجود هتي پهريان قدم رکيا هوندا. انساني وجود به شروعاتي اشتراڪي دور کان پنهنجي ارتقا جو سفر شروع ڪيو هوندو. قبائلي دور، زرعي دور کان شيون ٺاهڻ واري دور تائين پنهنجي ارتقا جي سفر ۾ هلندي پنهنجي وجود جي احساس ڏيارڻ جهڙو ٿيو هوندو. اڳتي هلي موسمي سعوبتن سبب لڏپلاڻن ، گهرجن جي ضرورتن جي پورائي لاءِ هٿ پير هڻندي اقتصادي ٽڪرائن جي بحرانن مان به گذريو هوندو. انهي شروعاتي ارتقائي سفر دوران هو کيس آسائشون ڏيندڙ يا مٿس قهر نازل ڪندڙ شين جو پوڄاري به بڻيو هوندو. ديوتائن سان بي انتها عقيدت سبب موقعي پرست ۽ چالاڪ ماڻهن جي ويساهه گهاتين سبب منجهس مذهبن خلاف بغاوت به شروع ٿي هوندي. هو پنهنجي انهي ارتقائي سفر دوران مذهبي جنگين جي جنون جو به شڪار ٿيو هوندو. وغيره. انهن امڪاني مرحلن مان گذري هن نسل در نسل گذري تجربن جي حاصلات جي نتيجن مان ڏاهپ به سکي هوندي. جنهن ڏاهپ جي بنياد تي هن پنهنجي ترقي جو سفر اڳتي وڌايو هوندو. ايجادون به ڪيون هونديون، ضرورتن جي بنياد تي ڪم به ورهائي کنيا هوندا، ائين ڳوٺاڻي زندگي مان اڳتي وڌي مارڪيٽ جي اهميت کي سمجهندي شهرن جي اڏاوت تائين پهتو هوندو. حڪومتون ٺاهيون هونديون، سماجي قاعدا ۽ قانون به جوڙيا هوندا. طلم ۽ ناانصافين خلاف امن جي بحالي لاءِ قانون جي بحالي جي اهميت کي به سمجهيو هوندو. مطلب ته جياپي جي جنگ جي سڀني چئلينجن کي قبول ڪري بهتر کان بهتر طرف وڌيو هوندو.
سرسوتي تهذيب جي انهي قديم انسان بابت ڄاڻڻ لاءِ تحقيق جي فن کي کڻي سائنسي انداز ۾ ڏسڻ لاءِ تمام گهڻيون شاهديون گم ٿيل آهن. سرسوتي تهذيب بابت بنيادي ڄاڻ جا سمورا نشان سرسوتي ڊيلٽا جي تمام گهڻي وارياسي علائقي ۾ خود سرسوتي ندي جي وجود جيان گم ٿيل آهن. انهي ڪري سرسوتي تهذيب بابت تحقيق ڪندڙ محققن يا ادارن لاءِ هڪ تمام وڏو چئلينج موجود آهي. جنهن کي قبولڻ لاءِ هن تهذيب جي بقاياجات جي نشانن، انساني روين، سماجي رسمن، مذهبي رجحانن، قديم آثارن جي نشانن جو گهرائي سان مشاهدو ڪري، آرڪيالاجي جي سائنسي اصولن جي روشني موجب نتيجا ڪڍي، محققن کي پنهنجي راءِ قائم ڪرڻي پوندي.
انهي ڳالهه کي محسوس ڪندي مون هن ڪتاب کي ٻن ڀاڱن ۾ ورهائي لکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پهرئين ڀاڱي ۾ جديد تحقيق جي تقاضائن موجب سرسوتي تهذيب جي اصليت، حدن، قدامت، ڌرتي تي آيل مختلف موسمي دورن ۽ جاگرافيائي تبديلين، قديم آثارن، قديم دريائي وهڪرن ۽ انهن جي نتيجي ۾ ٺهيل ڊيلٽا ۽ انهي ۾ زندگي جي وجود جي ڳولا، انساني تهذيب جي ارتقا ۽ انساني سرگرمين بابت جانچڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. جڏهن ته هن ڪتاب جي ٻئي ڀاڱي ۾ اڇڙي ٿر جي موجوده صورتحال جو ذڪر ڪيو آهي. جيئن سرسوتي تهذيب جو مڪمل خاڪو پڙهندڙن جي اکين آڏو اچي سگهي.