ٻڌ ڌرم ۽ سرسوتي تهذيب
ٻڌ ڌرم جو باني مهاتما گوتم ٻڌ آهي. سندس اصل نالو سڌارٿ هو، هوراجا سڌوڌن جوپٽ هو، سندس ماءِ جو نالو راڻي مايا ديوي ٻڌائين ٿا. سندس پيدائش جي باري ۾ انهي وقت جي رواج موجب سندس مڃيندڙن هڪ ديومالائي ڪهاڻي به گهڙي آهي، جيڪا نهايت دلچسپ ۽ حيرت ۾ وجهندڙ آهي. انهي ڪهاڻي موجب گوتم ٻڌ جي ماءُ کي ويهن سالن تائين ڪو ٻار نه ٿيو. هڪ ڀيري چوڏهين جي پورنماسي رات جي چانڊوڪي ۾ هو عطر عنبير وارن کي لڳائي، پنهنجا وار کوليو اڱڻ ۾ستي پئي هئي، ته هن وٽ چار ديو يا روح آيا. جيڪي هن کي هماليا جبل تي انوٽتا ڍنڍ تي وٺي آيا. انهي ڍنڍ جي صاف ۽ شفاف پاڻي ۾ سنان ڪرائڻ کانپوءِ ديون هن کي نهايت خوبصورت لباس پارايو ۽ ڪيترن قسمن جا عطر ۽ خوشبوئون لڳائي معطر ڪيو. ان کان پوءِ هن ڏنو ته هڪ اڇو هاٿي پنهنجي سونڍ ۾ هڪ خوبصورت ڪنول جو گل جهلي کڻي آيو، ۽ هن جي چوڌاري ڦيرا ڏيڻ لڳو. ٽي ڦيرا ڏيڻ بعد هو راڻي جي ساڄي ڪک وٽان پيٽ ۾ داخل ٿي ويو، ان بعد راڻي مايا ديوي جي اک کلي ويئي، ته هن پاڻ کي پنهنجي بستري تي چانڊوڪي ۾ ستل ڏٺو. ان بعد هو حامله ٿي ويئي ۽ پورن مهينن بعد هن کي خوبصورت سهڻو پٽ ڄائو. کيس جنم ڏيڻ بعد سندس ماءُ راڻي مايا ديوي هفتي اندر گذاري ويئي. ان بعد کيس سندس ماسي مها پاجا پتي نپايو. گوتم پنهنجي جنم جي هنڌ لمبني شهر ۾ 29 سالن جي ڄمار تائين رهيو. کيس تمام گهڻي آرام ۽ آسائش جي ماحول ۾ نپايو ۽ وڏو ڪيوويو. هن ڀيري هو هڪ اپاهج ماڻهو جي بيوسي، هڪ غريب جي غربت ۽ زندگي جي بيوفائي جي نتيجي ۾هڪ جنازو ۽ ان جي پونئرن جو ڏک ڏسي ڏکارو ٿي ويو ۽ پنهنجو محل تياڳي جهنگل ۾ نڪري ويو. کيس واپس آڻڻ لاءِ وڏا جتن ڪيا ويا، پر هو واپس نه وريو. هن جي دل ۾ خيال آيو، ته ماڻهو جي دردن جو درمان ٿيڻ کپي، جيئن ماڻهو ڪو ڏک نه ڏسي. انهي لاءِ هو هندستان جي هڪ شهر “ گيا ” جي ڀرسان پپر جي وڻ هيٺان سالن جا سال ويٺو رهيو. ان بعد هن کي نرواڻ جي روشني ملي، جنهن روشني کي ٻڌتا سڏيو ويو. جتان ئي هي سڌارٿ مان ڦري گوتم ٻڌ طور مشهور ٿي ويو. جنهن وڻ هيٺان ويهي هن دردن کان نجات جي راهه ڳولي هئي، انهي وڻ واري جاءِ کي “ٻوڌيورڪڇ” جي نالي سان مشهوري ملي. ان بعد هو اتان نڪري شهر سرناٿ پهتو . هو ڏاڍو مطمئن ۽ خوش نظر اچڻ لڳو، ڇو ته هن کي دنيا کي تڪليفن کان نجات ڏيارڻ جي راهه ملي چڪي هئي. هن کي انهي وقت جي هڪ پوڙهي رشي آستا سان ملڻ جو شوق جاڳيو، جيڪو دنيا کي تياڳي هماليا ۾ اڪيلائپ ۾ گذاريندو هو. جيڪو هن جي پهچڻ کان اڳ ۾ گذاري چڪو هو. ان بعد هن ٻين ٻن انهي وقت جي دنيا تياڳيندڙ رشين الارا ڪلاما ۽ راما سان ملڻ جي ڪوشش به ڪئي، پر اهي به هن سان نه ملي سگهيا. ڇو ته اهي به وفات ڪري چڪا هئا. گوتم جو خيال هو، ته هو انهن ٽنهي بزرگ رشين کان ڪجهه وڌيڪ سکي ۽ کين پنهنجو مرشد ڪري. پر سندس اها خواهش پوري نه ٿي سگهي. انهي بعد هن پاڻ مرشد ٿيڻ جو سوچيو۽ سڀ کان پهريائين ٻن سوداگرن تپوسا ۽ ڀالڪا سان مليو۽ کين پنهنجو مريد ڪيائين ۽ مٿو به ڪوڙايائين . سندس اهي وار هن پنهنجن انهن ئي پهرين مريدن کي سوغات طور ڏنا. جيڪي وار هن وقت برما ميانمار جي ٻڌ مندر شويداگون پگوڊا ۾ تبرڪ طور رکيل آهن. جن جي زيارت لاءِ پوري دنيا مان لکين ٻڌمت جا پيروڪار ايندا رهندا آهن . هي مندر ٻڌڌرم جو سڀ کان وڌيڪ متبرڪ مندر آهي. هي مندر برما جي گادي واري شهر رنگون يا موجوده ينگون جي ڪانڊاگي نالي مشهور ڍنڍ جي اولهه طرف ٽي سئو ٽيهه فوٽ بلند پهاڙي تي ٺهيل آهي.
گوتم ٻڌ سڀني اڳوڻين مذهبي سخت رسمن جي مخالفت ڪئي. قرباني ۽ جانور ڪهڻ جي سخت مذمت ڪندي هدايت ڪئي، ته جانورن جي ڪهڻ ۽ قرباني ڪرڻ جي بجاءِ پنهنجون خواهشون قربان ڪريو. هن پوڄا پاٺ جي به سخت مخالفت ڪئي. هن چيو ته پوڄا سان ڪجهه حاصل نه ٿيندو. انسان جا نيڪ عمل ئي سندس عزت جو سبب بنبا. هن چيو ته انسان هڪ عقلمند ساهوارو آهي، انهي ڪري انسان کي هن دنيا کي خوبصورت بنائڻ لاءِ وڌيڪ ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. انسان ئي پنهنجي عمل ڪردار ۽ روين سان دنيا کي درد کان نجات ڏيئي سگهي ٿو. خواهشن جي پوئلڳي ڏوهه ڪرائي ٿي. خوهشون قربان ڪرڻ سان ئي محبت ۽ امن پيدا ٿي سگهي ٿو. زندگي سان پيار ڪرڻ ئي انسان جي پيدائش جو مقصد آهي. جنهن انسان جي هٿان ڪنهن جيوَ کي نقصان پهچي ٿو، سو انسان نه پر حيوان آهي. گوتم ٻڌ جي نظر ۾ سڀ ڪجهه انسان ۽ انهي جو نيڪ ڪردار آهي. هو خدائيت جي سڀني نظرين جو مخالف هو. هو عبادت خانن جوڙڻ عبادتون ڪرڻ جو به مخالف هو. بت پرستي ۽ هرقسم جي غلامي جي خلاف هو.
انهي زماني ۾ هندستان ۾ ويدڪ ڌرم ڦهليل هو، هندو ڌرم ۾ ملوڪيت ۽ آقائيت جو عروج هو. مذهبي پيشوا پنهنجي پوئلڳن کي غلام سمجهندا هئا ، مندرن ٺاهڻ ، ظاهري عبادتون ڪرڻ ۽ ظاهري مذهبي رسمن تي گهڻو زور ڏنو ٿي ويو. انهي کانسواءَ ذات پات ، ۽ طبقاتي متڀيد جو زمانو هو. برهمڻ حاڪمن جا ساٿاري ٿي عوام تي وڌيڪ ظلم ڪندا هئا . مذهبي بندشن ۽ جوڙيل سخت قانونن سبب ماڻهن جو ساهه مٺ ۾ هو. گوتم ٻڌ انهن سڀني ڳالهين خلاف بغاوت جو اعلان ڪيو. هن ظاهري عبادتن کي هڪ ڍونگ سڏيو. هن انهي ڳالهه تي زور ڏنو، ته عبادت جي ڏيکاءَ وارين رسمن ۾ ڪابه صداقت ناهي. اهڙي طرح هن ٻڌ ڌرم جي پوڄارين کي متحد ڪرڻ لاءِ ڀڪشوئن جي تنظيم ٻڌ سنگه جو بنياد وڌو. سندس اهڙي تبليغ جي نتيجي ۾ مصيبت ماريل ماڻهن جو وڌو تعداد سندس پوئلڳ بڻجي ويو. هندستان کان وڌيڪ نيپال ،برما ، تبت ، جپان ، سريلنڪا ، چين ۽ ڪوريا تائين پکڙيو.سندس فڪري پوئلڳي سنڌ تائين به پهتي. سنڌ ۾ سندس پوئلڳن جو وڏو تعداد پيدا ٿيو.
مها گوتم جي تعليمي پرچار جي نتيجي ۾ هندو ڌرم جا پنڊت پنهنجي اثر کي بچائڻ لاءِ پنهنجن هٿ ٺوڪيل سخت قانونن تان هٿ کڻي ويا. ۽ هندو ڌرم جي نالي ۾ سماجي ڏاڍ گهٽجي ويو. مهاتما گوتم ٻڌ جي پوري عمر انسان جي خودشناسي جي پرچار ۾ گذري ، پر سندس وفات بعد سندس پوئلڳن طرفان کيس عظيم ديوتا جي حيثيت ڏني ويئي. سنگتراشن سندس خوبصورت مجسما ٺاهيا . سندس پوڄا شروع ڪئي ويئي . سندس وفات کان ٽي سئو سال پوءِ هندستان جي مهاراجا اشوڪ ، گوتم بڌ جا يادگار تعمير ڪرايا . اسٽوپا ٺهرايا، يادگار ٿنڀا هڻايا ، سنڌ ۾ به سنڌ جي راءِ گهراڻي جي حاڪمن جي اجازت سان اسٽوپا ، يادگار ٿنڀا ۽ ڀڪشو.ئن لاءِ عاليشان سنگهاسن تعمير ڪرايا، اهو سلسلو افغانستان جي باميان علائقي تائين پکيڙيو ويو. اهڙو ذڪر چيني ياتري هيونت سانگ به پنهنجي سفرنامي ۾ ڪيو آهي.
اهڙي ريت گوتم ٻڌ جي وفات بعد سندس پوئلڳن جي سماجي ۽ سياسي مفادن جي ور چڙهڻ سبب هي ڌرم به پنهنجو اصلي فڪري روح وڃائي ويٺو. تڏهن به ٻڌ ڌرم جي پوئلڳن جو تعداد دنيا ۾ تمام گهڻو آهي. ٻڌ ڌرم جا پوئلڳ اڄ به انساني خدمتن ۾ ايمان رکن ٿا. منجهن برداشت جي قوت وڌيڪ موجود آهي. هو هر قسم جي مذهبي انتهاپسندي جي خلاف آهن.
ٻڌ ڌرم، هندو ڌرم خلاف هڪ اصلاحي ۽ انقلابي تحريڪ هئي، هن ڌرم نيپال ، تبت ، چين، جپان، ڪوريا کان سواءِ گنگا تهذيب، سرسوتي تهذيب ۽ سنڌو تهذيب جي وچ وارن حصن ۾ پنهنجو اثر قائم ڪيو. سرسوتي تهذيب جي سنڌ واري حصي اڇڙي ٿر جي ڪاهو جي دڙي ۾ هن ڌرم جي مڃتا جون نشانيون ملن ٿيون.