سرسوتي ڊيلٽا ۾ دريائي پاڻي جي اٿل پٿل
تاريخ جي قديم ڪتابن ۽ ويدن ۾ سرسوتي ندي جي باري ۾ لکيل آهي، ته هي ندي سرسوتي يعني گهڻن واتن واري هئي. هن ندي جي ذڪر ڪندي ائين به لکيل ملي ٿو، ته سرسوتي ماتا تمام گهڻين ٻانهن واري هئي. جيڪا تمام وڏي علائقي کي پنهنجن گهڻين ٻانهن جي ڀاڪر ۾ ڀري هلندي هئي. اڇڙي ٿر جي ريگستان جي گهرائي سان ڪيل مشاهدي ۾به اها ڳالهه چٽي طرح نظر اچي ٿي ته ، هن علائقي مان اڪيلو صرف سرسوتي جو ڪو هڪ وهڪرو نه گذريو آهي. پر هتان اهڙا سوين ندين جا قديم وهڪرا گذريا آهن. جن جا نشان پوري اڇڙي ٿر جي سنڌ واري علائقي ۾ موجود آهن . اهڙا نشان هندستان ۾ سنڌ جي سرحد سان لڳو لڳ اوڀر طرف به موجود آهن. سنڌ مان گذرندڙ انهن قديم دريائي وهڪرن جي مشاهدي سان اهو معلوم ٿئي ٿو، ته سنڌ طرف هماليا کان ايندڙ وهڪرو اڪيلو سرسوتي ندي جو نه هو. پر اهڙا ٻيا به ڪيترا ئي وهڪرا ساڳئي وقت يا انهي کان پوءِ به هتي وهندا رهيا. انهن وهڪرن جي نشانن کي ڏسي اهو به چئي سگهجي ٿو، ته هماليا کان ايندڙ اهي قديم دريائي وهڪرا تمام ججهي مقدار ۾ واري ۽ لٽ آڻيندا ۽ هتي ڊيلٽا ٺاهيندا رهيا. جيڪا دريائن جي آندل واري هزارين سال وڌيڪ پاڻي ۽ انساني آبادي نه هئڻ جي صورت ۾ هن وقت به هڪ خطرناڪ ريگستان جي صورت موجود آهي. انهن سوين وهڪرن جي باري ۾ اسان کي تاريخي ريڪارڊ مان به شاهديون ملن ٿيون. جديد تحقيقي ريڪارڊ ۾ اهو لکيل آهي. ته ستيتاليهه ڪروڙ سال اڳ ۾ هماليا ۾ هڪ تمام وڏو زلزلو آيو هو، جنهن سبب زمين ۾ تمام وڏا ڏار پئجي ويا هئا. اهوئي سبب هو جو سرسوتي جا وهڪرا جيڪي سڌو هماليا کان وهندي هيٺ لٿا هئا سي انهن ڏارن مان وهي اڳتي هليا. جن جو ذڪر ئي سرسوتي جي نالي سان ويدن ۾ موجود آهي. ائين اهي وهڪرا هماليه کان تيزي سان لهندي تمام گهڻو ريٽ آڻيندا ۽ انهن ڏارن کي ڀرڻ بعد ڊيلٽا ٺاهيندا ، ريگستاني ايراضي ۾ واڌارو آڻيندا رهيا. ائين هي ريگستان ٺهندو رهيو.
موجوده جاگرافيائي مشاهدي ۾ اها ڳالهه چٽي طرح موجود آهي، ته اهي سمورا قديم وهڪرا اتر کان ڏکڻ طرف وهندا ڊيلٽا ٺاهيندا، پنهنجا رخ بدلائيندا، سرسوتي جي وهڪرن جي ريٽجي گم ٿيڻ کان گهڻو پوءِ تائين سرسوتي جي آخري وهڪري هاڪڙوندي ۽ سنڌو ندي جي وهڪرن پراڻ ، نارو، پٽيهل، ساڱرو کان هلندا ، اچي موجوده سنڌو ندي جي هلندڙ وهڪري تائين پهتا آهن . آثارن مان ائين لڳي ٿو، ته هتي سرسوتي جي آخري وهڪري هاڪڙو کان اڳ ۾ هڪئي وقت گهڻا وهڪرا سرسوتي جو ٻانهون يا وات بڻجي، هماليا کان لٽ وارو پاڻي آڻيندا اڇڙي ٿر مان گذري موجوده ٿرپارڪر کان به اڳتي رڻ ڪڇ تائين ويندا هئا. ٻيا وهڪرا وري عمرڪوٽ ۽ کپري تعلقي جي دنگ کان اوڀر طرف مُڙي راجستان کان ٿيندا، گجرات تائين وهندا رهيا. هن وقت به اڇڙي ٿر جي ڊرينهن واري صحرا ۾ ٿورو کوٽائي ڪرڻ سان سرسوتي جي گم ٿيل وهڪرن جو تازو پاڻي موجود آهي. اڇڙي ٿر جي طبعي ڀاڱن جي صورتحال مان انهن وهڪرن جي قدامت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. پر انهي لاءِ جديد سائنسي بنيادن تي تحقيق ڪرڻ کان سواءِ وڌيڪ ڪجهه صرف اندازي جي بنياد تي ئي ڪجهه چئي سگهجي ٿو.