اڇڙي ٿر ۾ حر گوريلا جنگ جا شهيد
هيستائين محققن طرفان حر جدوجهد بابت ڪا تحقيق نه ڪرڻ سبب حر جدوجهد جون ڪافي ڳالهيون وقت سر ڪوشش نه ٿيڻ سبب ڪافي وڏي عمر جي ماڻهن جي گذاري وڃڻ سبب گم ٿي ويون آهن ، پر تنهن هوندي به رهيل معلومات کي محفوظ ڪرڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ وطن تان قربان ٿيندڙ انهن شهيدن جا صرف نالا ئي محفوظ ڪري سگهجن تڏهن به نه هئڻ جي جاءِ تي ڪجهه هئڻ جي مثال ٿيندو. انهي سلسلي ۾ مون مير محمد نظاماڻي ، سانوڻ راڄڙ، فقير ارباب راڄڙ ، جان محمد راڄڙ ۽ حافظ نورمحمد راڄڙ جي مدد سان صرف اڇڙي ٿر جي ڪجهه شهيدن جي نالن جي لسٽ ٺاهي آهي. هي لسٽ به مڪمل ته ناهي، ڪافي شهيدن جا نالا رهجي ويا هوندا، ڇو ته حر جدوجهد جي ڦاسي ڏنل شهيدن جا لاش ڦاسي بعد عزيزن کي نه ڏنا ويا ، جن کي گمنام جاين تي دفن ڪيو ويو. تنهن کان سواءِ ڪجهه وڏي ڄمار جي ماڻهن جي وفات سبب به ڪافي نالا رڪارڊ ۾ محفوظ نه ٿي سگهيا . اڃان به جيڪڏهن حر جماعت جا باشعور ماڻهو حر جدوجهد بابت ڳالهين کي گڏ ڪن ته هن جدوجهد بابت ڪافي گم ٿيل معلومات گڏ ٿي سگهي ٿي.
ڪجهه شهيدن جا نالا هي آهن:
شهيد شيخيو راڄڙ: انگريزن جي لاءِ دهشت جي علامت ۽ گوريلا جنگ جو بهترين ڪمانڊر جنهن جي اڳيان انگريز فوجن کي مقابلي ڪرڻ جي همت نه ٿيندي هئي. اهوئي سبب هو جو هن سان مقابلي ڪرڻ واري فوج سان لئمبرڪ کي خود اچڻو پوندو هو. ساڻس مقابلي ۾ هوائي جهاز به استعمال ڪيا ويندا هئا، هي بهادر حر اڳواڻ جنهن مقابلي ۾ شهيد ٿيو. انهي ۾ به هوائي جهاز استعمال ڪيا ويا. انهي آخري مقابلي ۾ به زخمي ٿيڻ بعد هن بهادر انسان پنهنجي ساٿين کي چيو ، منهنجو سر وڍي کڻي وڃو . جيئن انگريز مون کي زنده سمجهي ڊڄندا رهن . پر سندس وفادار ساٿين ائين نه ڪيو. ۽ هن بهادر انسان شهادت ماڻي. تڙ جيڻهار لڳ سندس شهادت گاهه واري جڳهه تي يادگار ٺهيل آهي . جتي سنڌ جا عاشق وطن جي هن شهيد کي خراج عقيدت پيش ڪرڻ ايندا رهندا آهن.
شهيد فضل فقير راڄڙ : ( هي ڳوٺ تڙ نجهروئي جو هو. هن ڪيترائي مقابلا ڪيا. سندس شهادت به هڪ مقابلي ۾ ٿي. سندس مزار ٽنڊو مٺاخان ۾ اهي. )
شهيد فقير دين محمد راڄڙ ( هن انگريزن جي هڪ جاسوس کي قتل ڪيو. هن وٽ سون جون ٻه سرون هيون. جن جي لالچ ۾ سندس ڳوٺ جي ڪنهن ماڻهو کيس گرفتار ڪرايو. هن کي حيدر آباد جيل ۾ ڦاسي ڏني ويئي . سندس لاش عزيزن کي نه ڏنو ويو.)
هنن کانسواءِ شهيد جيئندو فقير راڄڙ، شهيد ڪامل راڄڙ ، شهيد عبدل راڄڙ ، شهيد الهوسايو راڄڙ ، شهيد لقمان راڄڙ ، شهيد جهنڊو راڄڙ ،شهيد باغ راڄڙ : هي ڇهه ئي شهيد پاڻ ۾ ڀائر هئا ۽ فقير اوڀايي راڄڙ ابداڻي جا پٽ هئا ، جن شهادت ماڻي ) انهي کانسواءِ شهيد فقير علي شير خاصخيلي، شهيد ميرو فقير نظاماڻي، شهيد کاهوڙي فقير خاصخيلي، شهيد سومر فقير ڳاهو ، چنو فقير موچي ، شهيد الهه بخش سهتو، شهيد گلڻ فقيرسهتو ، شهيد عمر فقير ڪارڙو، شهيد جيوڻ لغاري، تاجو ملون سهتو، ڏاتر ڏنو عرف ڏاتوفقير ڪارڙو، فقير محبت بهڻ ( اڇڙوٿر)، شهيد طيب لغاري ، شهيد عثمان هنڱورو، شهيد ٻٻر جانوري ، شهيد اميربخش نظاماڻي، ( هي مکي ٻيلي ۾ شهيد ٿيو، هن سان گڏ هن جي زال مائي موران به شهيد ٿي.) شهيد مريد شاهه ، شهيد ٻٻر ڳاهو، شهيد محمود حجام، شهيد ڀلو خان ڳاهو، شهيد مصري ڳاهو ، شهيد الله ڏنو هنڱورو، شهيد فقير دوسو راڄڙ ( اڳهم) شهيد پنهون هنڱورو، شهيد راڻو فقير مري، شهيد سيد مهرعلي شاهه، ( هن کي زندهه ساڙيو ويو) شهيد الهداد ابوپوٽو، ۽ شهيد مصري فقير ڳاهو، انهي کان علاوه حرن جي شهادت جو هڪ دردناڪ واقعو ٿيو جنهن واقعي ۾ مختلف ڳوٺن مان مرد عورتون ۽ ٻار گرفتار ڪري گيهلپور سانگهڙ ڪئمپ ۾ 80 قيدين کي زهر ڏيئي رانٽي جي ڀر ۾ کٻڙي واري گهيڙ وٽ ڦٿڪندي ڇڏيو ويو، جن اتي ڦٿڪي ڦٿڪي ساهه ڏنو. ڪنهن کي به اهي لاش دفن نه ڪرڻ ڏنا ويا. جن جا لاش جانورن پئي کاڌا ، جڏهن هڏا وڃي رهيا تڏهن حر جماعت کان سواءِ ٻين عام ماڻهن کي دفن ڪرڻ جي اجازت ڏني ويئي. جنهن سانحي کي عام ماڻهن ۾ هراس پکيڙڻ ڪيو ويو.