سرسوتي تهذيب جي اجڙڻ ۽ خشڪ سالي جا سبب
جيئن ته اڇڙي ٿر جي ڊيلٽا جي ٺهڻ جي شروعات هماليا کان وهي آيل ندين جي سلسلي جي آندل ريٽ سان ٿي هئي، جن کي قديم ڪتابن ۾ سرسوتي ندي جا وهڪرا سڏيو ويو آهي. پر اڳتي هلي سرسوتي جا اهي وهڪرا ڊيلٽا ٺاهڻ بعد پنهنجي ئي آندل ريٽ ۾ پوربا ۽ رخ بدلائيندا رهيا. اهو سلسلو به هزارن سالن تائين هلندو رهيو، جن وهڪرن جي آثارن جا اهڃاڻ اڇڙي ٿر جي ڀٽن جي اتر ڏکڻ رخ ۾ ٺهيل ڀٽن ۾ نشاني طور موجود آهن. اهي سوين وهڪرا ڊيلٽا ٺاهيندا اوڀر کان اولهه طرف وڌندا رهيا . جنهن سبب اڳتي هلي انهن وهڪرن جي سلسلن جي بند ٿيڻ سبب هن علائقي کان پاڻي هٽندو پري ٿيندو ويو. سرسوتي ندي جي حياتيات ۽ تهذيب جي اوسر ۾ جاگرافيائي تبديلين جو وڏو اثر رهيو. دنيا جي جديد تحقيق ۽ سيٽلائيٽ نقشن جي گهري مطالعي سان اها ڳالهه سامهون آئي آهي، ته وقت بوقت آيل زلزلن سبب ۽ زميني تبديلين جي ڪري به دريائن جي وهڪرن جا رخ بدليا ۽ وسندڙ تهذيبون ويران ٿيون . تحقيق دوران اهي به اهڃاڻ سامهون آيا آهن، ته زميني پليٽن جي ٽڪرائجڻ سبب هتي به وڏيون تبديليون آيون. خاص ڪري ستيتاليهه ڪروڙ سال اڳي ڌرتي جي هن ڀاڱي ۾ خطرناڪ زلزلن جو هڪ دور شروع ٿيو هو. جنهن سبب ئي هماليا جي اوچائي وڌڻ سبب هماليا جا برفاني گليشيئر ٺهيا، جن مان وهندڙ پاڻي ندين کي جنم ڏنو. تهذيبون ٺهيون اسريون ۽ نسريون ، وري انهن ئي زلزلن سبب ڪجهه ندين جي پاڻي جا وهڪرا بدليا يا بند ٿيا ، جنهن سبب اهي وسنديون ويران صحرا ۾ تبديل ٿيون. جنهن سبب ئي اڳتي هلي ندين جي رسڻ سبب هي سمورو علائقو ريگستان ۾ تبديل ٿي ويو. پاڻي واري زماني جي سموري تهذيب جي آثارن ۾ هن وقت سوين فوٽ واري جي صحرا هيٺان دٻجي ويا. باقي جيڪي رهيا کهيا چند آثار اڃان تائين هن شاندار تهذيب جي اسرڻ ۽ نسرڻ جي شاهدي ڏيڻ لاءِ موجود آهن، سي به بي ڌياني سبب تباهه ٿي رهيا آهن. ائين اڳتي هن قديم تهذيب جا سمورا نشان گم ٿي ويندا. جيڪي اڃان به تحقيقي ادارن جي منظم ڪوشش سان ظاهر ٿي تاريخ جا ڪئين لڪل راز ظاهر ڪري سگهن ٿا. پر اڇڙي ٿر کان اولهه طرف موجوده ڪس ۽ ناري وارا علائقا جيڪي هن قديم تهذيب جي پاڻي جي رسڻ سبب انساني آبادي جا مرڪز بڻيا ۽ اتي پاڻي جي رسد اڃان تائين قائم آهي، سي علائقا اڃان صحرا ناهن ٿيا. جتي به هزارين سالن جا تاريخي ماڳ اهو ثابت ڪري رهيا آهن. ته سرسوتي جي وهڪرن سبب اڇڙي ٿر ۾ انساني تهذيب جي اوسر تمام گهڻو آڳاٽو ٿي هئي.
ٿر ڪول جي بلاڪ 2 جي جيالاجي رپورٽن موجب ، ٿر ۾ موجود واري جي ڀٽن جي عمر ويهه هزار سال آهي. انهي مان ثابت ٿئي ٿو، ته هتي دريائن جي رسڻ ۽ گم ٿيڻ جو سلسلو به گهڻو آڳاٽو آهي. انهي ڪري هتي موجود قديم آثار به قديم زماني جا آهن. جيڪي هن علائقي ۾ ندين جي رسڻ ۽ رخ مٽائڻ سبب اجڙندا رهيا. وڌيڪ اڇڙي ٿر جو صحرا ۾ بدلجڻ جو عرصو ۽ ماڳن جي اجڙڻ ۽ آباد ٿيڻ جو ڪاٿو انهن ماڳن جي قدامت جي تحقيق سان ظاهر ٿي سگهي ٿو. بحرحال هن صحرا جي واري جي هيٺان سرسوتي تهذيب جا ڪئين قديم دور دفن ٿيل آهن. اڇڙي ٿر ۾ موجوده خشڪ سالي سرسوتي ندي جي وهڪرن جي گم ٿيڻ سبب شروع ٿي. جنهن جو سبب سرسوتي ندي جي پنهنجي آندل ريٽ جي هيٺان سندس دٻجڻ ئي آهي. سرسوتي جي انهي ريٽ بعد هماليا جا وهڪرا هن علائقي مان وهڻ بند ٿي ويا. ۽ هي علائقا ريگستان جي مختلف شڪلين ۾ موجود آهن.