چوٽياريون ڊيم
هي ڊيم سانگهڙ کان اتر اوڀر ڪنڊ تي 32 ڪلوميٽر پنڌ تي موجود آهي. هي ڊيم ڇهه ارب رپين جي لاڳت سان سال 2002ع ۾تعمير ڪرايو ويو. چوٽياري ڊيم ٽيتاليهه هزار ايڪڙ ايراضي تي پکڙيل آهي. هن ۾ هڪ سئوجي لڳ ڀڳ ننڍين وڏين ڍنڍن جن ۾ ڪجهه تاريخي اهم ڍنڍن جهڙوڪ بقارڍنڍ، مکي ڍنڍ، ڏيٿيجي ڍنڍ، ڦليل ڍنڍ، بانڪيل ڍنڍ، صدوري ڍنڍ، گهانگهري ڍنڍ، پڌريو ڍنڍ ، ابڙائو ڍنڍ، پکروئي ڍنڍ، جهڙين خوبصورت ڍنڍن ۽ ٻين ننڍين ڍنڍن کي ملائڻ سان گڏ تاريخي خوبصورت مکي ٻيلي کي ختم ڪري، انهي جي ايراضي کي به شامل ڪيو ويو. تعمير ڪرڻ بعد هن ڊيم کي انتطامي طور سنڌ حڪومت جي ايريگيشن ڊپارٽمينٽ جي کاتي ليفٽ بينڪ آئوٽ فال ڊرين جي حوالي ڪيو ويو. هن کي هينئر چوٽياري رزروائر(چوٽياري ڊيم) جي نالي سان پڻ سڏيو وڃي ٿو. هن ڊيم جو افتتاح 2002 ۾ ان وقت جي وزير اعظم مير ظفرالله خان جمالي ۽ وفاقي وزير پاڻي و بجلي آفتاب احمد خان شير پائو ڪيوهو. جڏهن ته انهي ڊيم جي افتتاح وقت هتان جي ماڻهن انهي ڊيم ٺاهڻ جي خلاف سخت احتجاج پڻ ڪيوھو. انهي ڊيم ٺاهڻ جا مقصد هئا ، ته سنڌ جا ريگستاني علائقا جهڙوڪ: اڇڙو ٿر، ٿرپارڪر، عمر ڪوٽ، مٺي، اسلام ڪوٽ، ڏيپلو، ڇاڇرو، ننگر پارڪر سان گڏ ويجهڙائي وارن علائقن جي لاء مٺي پاڻي جي فراهمي ۽ پيئڻ جو پاڻي فراهم ڪرڻ سان گڏ ڪروڙن ايڪڙن تي پکڙيل غير آباد زرعي زمينن کي آباد ڪرڻ پڻ هو. جيڪو منصوبو اڃان تائين اڌ ۾ بغير ڪنهن سبب جي رڪيل آهي.
هن وقت تائين .43000 ايڪڙ ايراضي تي پکڙيل هن ڊيم ۾ ست لک پنجاه هزارملين ايڪڙ فوٽ پاڻي جمع ڪرڻ جي گنجائش آهي. هن وقت هن ڊيم ۾ جون کان سيپٽمبر تائين نارا ڪئنال مان نڪرندڙ رانٽو ڪئنال ذريعي پاڻي گڏ ڪيو ويندو آهي ۽ سياري جي مند ۾ پاڻي جي کوٽ وارن مهينن ۾ ڊسمبر کان مارچ مهيني تائين لوور نارا ڪئنال ذريعي پاڻي ڇڏي، علائقي جي هڪ لک ويهه هزار ايڪڙ زمين سيراب ڪئي وڃي ٿي. پر منصوبي موجب جنهن ٿر جي علائقن کي آباد ڪرڻ واري ڳالهه جو شروع ۾ هن ڊيم ٺاهڻ وقت ذڪر ڪيو ويو هو، سو سمورو ڪم انتظامي جهڳڙن سبب اڌ ۾ رهجي ويو. ٻئي طرف منصوبي ۾ اها ڳالهه به شامل هئي، ته هي ڊيم منڇر ، ڪينجهر ۽ هاليجي کان به وڌيڪ جديد تفريحي مرڪز ٿيندو، جتي ترڻ جا مقابلا ، ٻيڙين جي ريس جا مقابلا ، جديد ترين واٽر پارڪ ، صوفي راڳ جون محفلون ۽ عاليشان هوٽلون تعمير ڪري، پرڏيهي سياحن جي آمد لاءِ دلچسپي جون شيون پيدا ڪري، هن ڊيم کي سياحت جو مرڪز بڻايو ويندو. جنهن سان هتان جي ماڻهن لاءِ روزگار جا نوان موقعا پيدا ٿيندا. اها به ڳالهه ڪئي ويئي هئي ته ، جيئن ته هي ڊيم پرڏيهي پکين جي رستي تي آهي. انهي ڪري سياري ۾ هي ڊيم خوبصورت پرڏيهي پکين جي اڏارن جي مشاهدي جو مرڪز ٿي ويندو وغيرهه . پر اهي سمورا خواب اڌ ۾ رهجي ويا. نتيجي ۾ ورلڊ بئنڪ، وفاقي حڪومت، واپڊا ، سنڌ حڪومت ، اريگيشن کاتو ، سيڊا ، هڪٻئي تي الزام هڻندي، هن سموري اسڪيم کي ناڪام ڪري ڇڏيو آهي. ڪيتريون رپورٽون ۽ مختلف پراجيڪٽ ٺهيا ، ڪاغذن ۾ ڪئين ترقياتي اسڪيمون ٺهيون ۽ ڊهيون. پر هن رٿا رولڙي جو شڪار ٿي گهربل نتيجا ڏيڻ بجاءِ مرڳوئي ناري ۽ اڇڙي ٿر جي قدرتي نظام کي تباهي ۽ بربادي طرف ڌڪي ڇڏيو آهي. ذميواري ڪير به قبول نه ٿو ڪري، ۽ هي ڊيم اها خطرناڪ آفت بڻجي ويئي آهي، جيڪا اڇڙي ٿر سان گڏ سنڌ جي ٻين ضلعن جي سمورن قدرتي وسيلن کي ڳڙڪائي ويندي. هن ڊيم جي نقصانن جو ترت هنگامي بنيادن تي ڪو حل ڪڍيووڃي. ٻي صورت ۾ نقصان سان گڏ بک، بدحالي ۽ بيوسي هن علائقي جي مستقبل جو مقدر بڻجي ويندي.
جنهن ڳالهه جو ثبوت اهو آهي ته ، انهي ڊيم جي ماحولياتي سروي تي ڪم ڪندڙ ادارن سرميڪانلڊ، پاٽنرس، قومي انجنيئرنگ سروس، جي ايسوسيئيٽ ڪنسلٽنگ انجنيئرن جي رپورٽن ۾هن ڊيم جي منفي نتيجن ، جن ۾هن ڊيم ٺهڻ سان زرعي زمين جو خاتمو، مال جي چراگاهن جو خاتمو، جهنگلي جيوت جي جُوءِ ۽ پناهه گاهن جو خاتمو، جهنگلي جيوت جي چرپر، بند جي تعمير دوران پاڻي جي پهچ جي نظام ۾ رنڊڪون پوڻ، واهن ۾ مٿاهين پٽن جو پاڻي کڻي ايندڙ، صدين جي قدرتي وهڪرن سان ڇيڙڇاڙ، نارا ڪئنال سان گڏوگڏ سم ۽ ڪلر جو وڌي وڃڻ، تيار ٿيل وڻن جي تباهي يا خاتمو، ٻيلن جي ختم ٿيڻ سان ڦاڙهي جي ناياب نسل کي جوءِ مان نيڪالي اچڻ، پاڻي جي گدلاڻ، تعميراتي مٽي ۽ ڌوڙ جو اڏرڻ وغيره. جهڙن نقصانن جو خدشو ظاهر ڪيو ويو آهي.نتيجي ۾ هڪ طرف اهي نقصان ته ٻئي طرف وري ڊيم ٺاهڻ دوران ماڻهن سان جيڪي واعدا ڪيا ويا ، اهي پورا نه ڪيا ويا. ضلع سانگهڙ جون زرعي زمينون زرخيزي جي لحاظ کان پوري پاڪستان ۾ مشھور آھن. سانگهڙ جون سون ورنيون زمينون خاص ڪري سانگهڙ تعلقي ۾ هن ڊيم جي ٺھڻ جي سبب سم ۽ ڪلر جو شڪارٿي رهيون آھن. جنهن جو سبب هتي گهڻو وقت پاڻي جو بيهڻ ۽ ماحولياتي گدلاڻ سبب پاڻي جو خراب ٿيڻ آهي. هن ڊيم جي سم جا نشان نه صرف چوٽياريون، بقار۽ ٽنڊومٺاخان جي زرعي زمينن تائين محدود آھن ، پر ڏينهون ڏينهن هن ڊيم جي سم پري پري پري تائين وڌڻ لڳي آھي. خاص طور تي اڇڙي ٿر جي ڀٽن کي به ڪراس ڪري 200 ڪلوميٽر تائين وڃي پهتي آھي. اڇڙي ٿر جي سم جو اندازو انهي مان لڳائي سگهجي ٿو، جو جنهن جڳهه تي زير زمين پاڻي کوهن ذريعي ٻه سئو فوٽ اونها کوھ کوٽڻ کان پوءِ وڏي مشڪل سان ملندو هو. اتي هاڻ ڊيم ٺھڻ کان پوءِ ٻن کان ٽن فوٽن تي پاڻي نڪريواچي. جنهن سم جي رفتار مان اهو خدشو پيدا ٿيو آهي ، ته ايندڙ ڪجهه سالن ۾ هتان جو سمورو ماحول سم ۽ ڪلر جي ور چڙهي ويندو. انهي ڪري تمام ترت هن ڊيم کي ڪارگر بنائڻ لاءِ جوڳا اپاءَ ورتا وڃن. ٻي حالت ۾ هيڏي ساري قومي خزاني مان تيار ڪيل اسڪيم تباهي سان گڏ هميشه لاءِ مٿي جو سور بڻجي ويندي.