اڇڙو ٿر ڪلهوڙن جي دور حڪومت ۾
سنڌ جي ڪلهوڙا خاندان جي ميان يار محمد خان مغلن کان سندن زير اثر سنڌ جا علائقا ڏن جي عيوض ورتا هئا. پوءِ مغل شهنشاهت جي ڪمزور ٿيڻ وقت ميان غلام شاهه ڪلهوڙي خود مختياري جو اعلان ڪيو هو. ڪلهوڙن جو ٿرپارڪر ۾ ته حڪومتي اثر هو. جنهن جي شاهدي نادر شاهه جي حملي وقت عمرڪوٽ جي قلعي ۾ پناهه وٺڻ مان ملي ٿي، پر اڇڙي ٿر ۾ سندن حڪومتي اثر جي خاص شاهدي نه ٿي ملي. ڇو ته جيڪڏهن اڇڙي ٿر جهڙو صحرائي علائقو سندن اثر هيٺ هجي ها، هو هتي پنهنجو ڪو دفاعي قلعو تعمير ڪرائي سگهيا ٿي. جنهن قلعي کي هو مشڪل وقت ۾ پناهه گاهه طور استعمال ڪن ها. حالانڪ اڇڙي ٿر جي ناري واري علائقي ۾ سندن اثر رسوخ هو. جنهن جي شاهدي مائي ڄامان جي ٺهرايل مسجدن ۽ انهي دور جي ٻين اڏاوتن مان ملي ٿي. پر اڇڙي ٿر ۾ سندن حڪومتي اثرن جي شاهدي نه ٿي ملي. انهي ڳالهه جي شاهدي انهي ڳالهه مان به ملي ٿي، ته ڪڇ جي راجا سان ناراضگي سبب ميان غلام شاهه ڪلهوڙي اروڙ کان هاڪڙي کي بند ٻڌائي پوري اڇڙي ٿر کي ويران ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن اڇڙي ٿر ۾ سندن حڪومت هجي ها، ته هو اهڙو قدم اروڙ بجاءِ ڪنهن ٻئي هنڌ بند ٻڌائي کڻي سگهيو ٿي. انهي ڳالهه مان اها به ثابتي ملي ٿي، ته ڪلهوڙن جي زماني ۾ اڇڙو ٿر سوڍن جي اثر هيٺ هو. شايد انهي دور جا سوڍا ڪلهوڙن جا سياسي اتحادي نه هئا. شايد سوڍا ڪلهوڙن جي عمرڪوٽ تي اثر ۽ حڪمراني سبب ڪلهوڙن کان پاسيرا هجن. پر انهي زماني ۾ اڇڙي ٿر جي سامي جي مڙهي هڪ آباد شهر هو، جتي هندن جو اثر هو. شايد اڇڙي ٿر ۾ ٻيا به شهر آباد هجن. جن جا آثار هن وقت واري جي ڀٽن هيٺ اچي گم ٿي ويا آهن. سامي جي مڙهي جهڙي هندو آبادي واري شهر جي آباد هجڻ مان به انهي ڳالهه جي شاهدي ملي ٿي، ته اڇڙي ٿر ۾ ڪلهوڙن جي هلندي پڄندي گهٽ هئي، نه ته انهن جو هتي سامي جي مڙهي جي هندن سان ڪو ٽڪراءَ ضرور ٿئي ها. ڇاڪاڻ ته ڪلهوڙا حڪمران ڪٽرمذهبي خيالن جا هئا. ڪلهوڙن جي دور ۾ رتو ڪوٽ جو ڪٿي ڪو به ذڪر نه ٿو ملي ، شايد انهي دور ۾ رتو ڪوٽ ويران ٿي چڪو هو. جنهن مان اهو چئي سگهجي ٿو، ته رتو ڪوٽ ترخانن جي دور ۾ برباد ٿيو