سرسوتي ڊيلٽا ۾ زندگي جا پهريان قدم
سموري سرسوتي ڊيلٽا جي تحقيقي مشاهدي کانسواءِ ڪجهه چوڻ ناممڪن آهي. پر سرسوتي ڊيلٽا جي سنڌ واري اڇڙي ٿر جي جاگرافيائي صورتحال ۽ ندين جي وهڪرن جا نشان، واريءَ جون ڀٽون، ڊرينهن وارو صحرا ۽ جابلو سلسلي ۾ قديم غارن ۾ مليل ڪجهه نشان انهي ڳالهه جي ثابتي ٿا ڏين ته سرسوتي جي ڊيلٽا ۾ هن پاسي پاڻي جي تمام گهڻي ۽ لکين سال ريل ڇيل رهي. جنهن سبب زندگي جو وجود پڻ هن علائقي ۾ لکين سال اڳ موجود هو. جيڪا زندگي هماليا کان ايندڙ پاڻي جي وهڪرن کان به اڳ ۾ موجود هئي. ڇاڪاڻ ته هتي هڪ ارب سال اڳ پاڻي موجود هو. آثارن مان اهو لڳي ٿو، ته هتي سڀ کان پهريائين پاڻي جي جيوت جنم ورتو هوندو، پاڻي جي گهڻائي سبب هتي وڻ ۽ ٻيلا به موجود هوندا. پاڻي ۽ گهاٽن ٻيلن جي گهڻائي سبب هتي وڏن ديو هيڪل جانورن ۽ پکين جي پيدائش به ٿي هوندي. جنهن جي باقيات طور، تاريخي سڪار جي ديوتا جو درجو ماڻيندڙ يڪشرنگ يعني هڪ سڱي ڍڳي جهڙي جانور جون لڌل مورتيون ، هن دور ۾ موجود گينڊن، هاٿين، وڏن لومڙي چمڙن، اٺن ۽ مينهن، جي وجود انهي قديم زماني جي گهاٽن ٻيلن ۽ پاڻي جي ريل ڇيل مان جنم ورتو. انهي شروعاتي دور ۾ هتي جانورن جي افزائش سان گڏ پاڻي جي جيوت جو به جنم ٿيو هوندو. انهي جيوت جي باقيات طور واڳون ۽ سيسر جو وجود شاهدي طور اڄ به اڇڙِي ٿر جي ڍنڍن ۾ موجود آهي. مٿين جانورن، پکين ۽ آبي جيوت جي موجود باقيات مان اهو پتو پوي ٿو، ته هتي مٺو پاڻي موجود هو. جنهن جي موجودگي جي شاهدي هتان جي جهنگلي جيوت ، آبي جيوت جي باقيات مان ملي ٿي. ڇاڪاڻ ته واڳون يا سيسر مٺي پاڻي ۾ هوندا آهن . سمنڊ ۾ واڳون نه ڏٺا ويا آهن. هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته اهو مٺو پاڻي ڪٿان آيو. انهي لاءِ هڪ طرف ته اهو وثوق سان چئي سگهجي ٿو، ته اهو پاڻي هماليا جي دريائي وهڪرن کان به آڳاٽو موجود هو. هماليائي دريائن جي وهڪرن کان اڳ ۾ پاڻي جي موجودگي بابت جيڪڏهن سوچبو، ته پوءِ اهو پاڻي ڌرتي تي ڪروڙين سال اڳ ڌرتي تي موجود گئسن سبب آيل برساتي دورن يا برفاني دورن جي پويان آيل گرم دورن ۾ برف پگهرڻ جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل پاڻي ٿي سگهي ٿو. جن موسمي دورن جي برساتن سبب يا برفاني دورن جي برف پگهرڻ سبب هتي مختلف موسمي دورن ذريعي به پاڻي جي گهڻائي ٿي. جنهن پاڻي سبب هتي زندگي وجود وٺي پنهنجي ارتقا جي عمل جي شروعات ڪئي. اڇڙو ٿر جيڪو ماضي ۾ صحرا ٿيڻ کان اڳ گهاٽن جهنگن، خوبصورت ڍنڍن وارو علائقو هو. موجودهه واري جو ڀٽون ساون گاهن ۽ ٻوٽن سان جنت جي نموني جو ڏيک ڏينديون هيون. وچ وارا ڏهر ۽ رڃ وارا علائقا گهاٽن جهنگن سان ڀريل هئا ، جن ۾ ديوهيڪل جانور ، پکي موجود هئا . مٺي پاڻي جي ڍنڍن ۾ آبي جيوت ۽ آسمان قسمين قسمين پکين جي اڏارن ۽ پرن جي آوازن سان عجيب غريب آوازن سان گونجندو هو. ائين هن صحرا ۾ زندگي پهريان ساهه کنيا .