لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

”اڇڙو ٿر، جيڪو سرسوتي تهذيب جي سُونهن ۽ قدامت جي ساک ڀري ٿو. جتان جون سُڪل سُوندڪيون، سِپيون، ڪچ ڪوڏيون، ڊوڻا ۽ ٺوٺ ٺڪريون، پنهنجي پنهنجي قدامت جي زبان ۽ تاريخ رکن ٿيون. جن کي ٻُڌڻ وارا ڪن، پڙهڻ واريون اکيون ۽ سمجھڻ واريون کوپڙيون کپن. محترم مشڪور ڦلڪاري صاحب جي حساس ڪنن اتان جون ٻوليون ٻُڌيون، اکين اتان جون لکيتون ۽ لڪيرون پڙهيون ۽ سندس دل ۽ دماغ انهن جون آتم ڪهاڻيون ٻڌڻ سان گڏ سمجهيون ۽ فيصلو ڪري ٻُڌايو آهي، ته سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙي ٿر جي تاريخ ۽ ڪَٿا ڪيتري قديم ۽ ڪيتري پُراڻي آهي؟ هي تهذيب ڪيئن وجود ۾ آئي؟ ۽ ڪيئن اُڄڙي ويئي؟ ان کي چئبو آهي، ڪنهن به عظيم محقق جي محنت ۽ تحقيق جو ڪمال!“. فاضل محقق پنهنجي هن تحقيقي ڪتاب کي، ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪري ترتيب ڏنو آهي. پهريين ڀاڱي جو عنوان آهي ”سرسوتي تهذيب“ ۽ ٻئي ڀاڱي جو عنوان آهي ”اڇڙو ٿر“
Title Cover of book سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

اڇڙو ٿر ۽ ٽالپر حڪمران

اڇڙو ٿر ۽ ٽالپر حڪمران
سنڌ تي ڪلهوڙن بعد ٽالپرن جي حڪومت شروع ٿي. ٽالپر حڪمرانن سنڌ جو حڪومتي مرڪز ته حيدرآباد ۾ قائم ڪيو. پر هنن علائقائي نموني حڪومت جي ورهاست ڪئي. انهي حساب سان اڇڙوٿر خيرپور جي ميرن کي حصي ۾ آيو. ٽالپرن جيئن ته ڪلهوڙن کان حڪومت ورتي هئي. جيئن ته اڇڙي ٿر ۾ ڪلهوڙن جي به هلندي پڄندي گهٽ هئي. انهي ڪري ٽالپر به هتي پنهنجي مڪمل هلندي پڄندي واري سگهه حاصل نه ڪري سگهيا. ٻي ڳالهه ته ٽالپرن بلوچ قبيلن کي پنهنجي انتظامي معاملن ۾ شريڪ رکيو، پر سماٽ قبيلن کي هو گهٽ ويجها اچي سگهيا. اڇڙي ٿر ۾ جيئن ته سوڍن ۽ سماٽ قبيلن جي اڪثريت هئي، انهي ڪري اڇڙي ٿر جا ماڻهو ميراڻي درٻار کي ويجها نه رهيا. انهي ڪري ٽالپر حڪمرانن کي اڇڙي ٿر مان ڍل وصول ڪرڻ لاءِ جانوري قبيلي کي اڇڙي ٿر ۾ رکڻو پيو. اڇڙي ٿر جي ماڻهن جي ميراڻي درٻار سان ويجهڙائي نه هئڻ سبب ميرن کي اڇڙي جي ماڻهن طرفان بغاوت ڪرڻ يا وري راجستان طرفان سنڌ تي حملو ڪرڻ جو خوف رهيو. انهي ڪري ٽالپر حڪمرانن سنڌ ۽ راجستان جي سرحد تي ڪيترائي ننڍا وڏا قلعا ۽ چوڪيون تعمير ڪرايون. جتي سندن فوج يا ڪاردار رهڻ لڳا. جيئن ڪنهن اوچتي حملي کي منهن ڏيئي سگهجي. ميرن جي اڏايل اهڙن قلعن جا ڦٽل آثار جن ۾ ڪوٽ جهبو،امام ڳڙهه ،علي ڳڙهه ، چنڙو ڪوٽ ، کاروڙو يا کارو ڪوٽ ۽ ڪوٽ شاهه ڳڙهه جي نالن سان مشهور آهن. ورهاڱي بعد ڪوٽ شاهه ڳڙهه هندستان جي حدن ۾ اچي ويو. اڇڙي ٿر جي سانگهڙ واري حصي تي ڪلهوڙن جيان ٽالپرن جو به ڪو خاص اثر نه رهيو. هتان جا ماڻهو ٽالپرن جي دور کان ٿورو اڳ ۾ ئي روحاني طرح حضرت پير سائين محمد راشد روضي ڌڻي رح جي عقيدت سان سلهاڙجي چڪا هئا. انهي ڪري هتي ٽالپرن جي زماني ۾ ئي پير سائين جي روحاني حڪومت قائم ٿي چڪي هئي. باقي سياسي طور هتان جي ماڻهن جو پنهنجو راڄوڻي نظام اڳ جيان قائم رهيو. پير سائين محمد راشد روضي ڌڻي رح ميرن جي حڪومتي اثرن ۽ حڪمن جو احترام ڪندڙ هو. اهو ئي سبب هو جو جڏهن شاهه شجاع سنڌ تي 1818ع ڌاري مير حڪمرانن کان ڏن گهريو ۽ مٿن دٻاءَ وجهڻ لاءِ سنڌ تي پهرئين فوج ڪشي ڪرڻ لاءِ تيار ٿيو، ته ٽياڪڙي جو ڪردار ادا ڪندي شاهه شجاع کي واپس ڪري سنڌ کي وڏي خونريزي کان بچائي ورتو. اڳتي هلي ٽالپر حڪمرانن جي اندروني بي اعتمادي ۽ انگريزن جي پيدا ڪيل محلاتي سازشن جو شڪار ٿي، خيرپور جي ٽالپر حڪمرانن پنهنجي سادگي سبب اڳ پوءِ جا نتيجا نه سمجهندي، انگريزن جو اندوروني طور ساٿ ڏنو. ۽ نتيجي ۾ انگريز مياڻي ۽ دٻي جي جنگين ۾ ٽالپرن کي شڪست ڏيئي سنڌ تي قابض ٿيا.