هماليائي ندين مان جنم ورتل ڊيلٽا ۽ تهذيبون
انهي سموري بحث مان اهو نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو، موجودهه هماليائي دريائن جو جنم ٽئين برفاني دور جي پڄاڻي بعد موجوده شڪل ۾ مڪمل ٿيو. انهي ڪري انهن هماليائي دريائن جي ٺاهيل ڊيلٽائن جون تهذيبون تمام گهڻيون آڳاٽيون آهن. جن ۾ هماليا جي اوڀرئين گليشيئر مان جنم ورتل ندين ، گنگا ، جمنا ، نربدا ، برهمپترا ۽ ٻين ننڍين ندين جي وهڪرن بنگلاديش کان وٺي دهلي تائين مختلف ڊيلٽا ٺاهيا. جن کي مجموعي طور گنگا جي تهذيب چئي سگهجي ٿو. هماليا جي وچئين گليشيئر جنهن کي روپارا جي گليشيئر جي نالي سان قديم ڪتابن ۽ 1950ع ڪولمبو پلان جي نقشن ۾ ڄاڻايو ويو آهي. انهي روپارا واري گليشيئر مان وري جمنا ندي ۽ستلج کان سواءِ قديم ڪتابن ۾ ذڪر ڪيل سرسوتي يعني گهڻين ٻانهن واري ندي يا گهگهر ندي جي سوين وهڪرن هڪ تمام وڏي ڊيلٽا کي جنم ڏنو. جيڪو موجوده دهلي جي اولهه طرف کان شروع ٿي اراوالي ٽڪرين کي وچ ۾ آڻي اتر کان هندستاني پنجاب، هريانا صوبو، راجستان جي ڪڇ ، گجرات کان ٿيندو سمنڊ تائين پهچندو هو. پاڪستان جو چولستان وارو علائقو، اڇڙو ٿر ، ٿرپارڪر ۽ رڻ ڪڇ به انهي ڊيلٽا جو حصو هئا. جنهن سموري ڊيلٽا جي علائقن جي تهذيب کي سرسوتي جي تهذيب طور ڳڻي سگهجي ٿو. جنهن تهذيب جي حصي طور سنڌ جا قديم شهر وڄڻوٺ، آباد وارو دڙو، سامي جي مڙهي، رتو ڪوٽ ، ڪاهو جو دڙو، ڳاڙهو ڀڙو، بروڙ جو دڙو، نوهٽو ۽ پاريننگر ڳڻي سگهجن ٿا. جڏهن ته ڪوٽڏيجي ۽ چانهو جو دڙو ۾ ٻنهي تهذيبن يعني سرسوتي تهذيب ۽ سنڌو تهذيب جا نشان ملن ٿا.
ٽئين طرف وري هماليا جي اولهه وارن گليشيئرن مان سنڌو درياهه ۽ سندس ڀرتي ڪندڙ درياهه وهي نڪتا. جن وري ڪي پي ڪي، پاڪستاني پنجاب ۽ سنڌ کي پراڻ جي وهڪري تائين جنم ڏنو. جن ۾ قديم شهر ٽئڪسيلا ، هڙپه ، موهن جو دڙو، آمري جو دڙو، تونگ ۽ ڀنڀور وغيره شامل هئا. جن کي سنڌو تهذيب سڏجي ٿو. انهي سموري جائزي بعد اها ڳالهه چٽي ٿئي ٿي، ته گنگا ۽ سنڌو تهذيب جي وچ ۾ سرسوتي تهذيب موجود هئي. جيڪا انهن ٻنهي تهذيبن کان ڌار هڪ تهذيب هئي. انهي جائزي مان اها ڳالهه به چٽي طور ظاهر ٿئي ٿي، ته سنڌو تهذيب ۽ سرسوتي تهذيب کي هڪ سمجهڻ واري مورخن جي راءِ سراسرغلط آهي. جڏهن ته قديم ندين جي وهڪرن، ٺاهيل ڊيلٽائن جي زميني حالتن، موجب سنڌوتهذيب ، سرسوتي تهذيب کان بلڪل الڳ آهي. هن بحث مان اها ڳالهه به ظاهر ٿي ته ، سرسوتي تهذيب جو جنم هماليا جي روپارا گليشيئر مان نڪرندڙ سرسوتي ندي ۽ ان جي جوڙيوال ندين جي وهڪرن جي آندل ريٽ مان ٺهيل ڊيلٽا ۾ ٿيو. سرسوتي تهذيب، گنگا تهذيب ۽ سنڌو تهذيب جي وچ ۾ هڪ ڌار تهذيب طور نڪري نروار ٿي.