لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

”اڇڙو ٿر، جيڪو سرسوتي تهذيب جي سُونهن ۽ قدامت جي ساک ڀري ٿو. جتان جون سُڪل سُوندڪيون، سِپيون، ڪچ ڪوڏيون، ڊوڻا ۽ ٺوٺ ٺڪريون، پنهنجي پنهنجي قدامت جي زبان ۽ تاريخ رکن ٿيون. جن کي ٻُڌڻ وارا ڪن، پڙهڻ واريون اکيون ۽ سمجھڻ واريون کوپڙيون کپن. محترم مشڪور ڦلڪاري صاحب جي حساس ڪنن اتان جون ٻوليون ٻُڌيون، اکين اتان جون لکيتون ۽ لڪيرون پڙهيون ۽ سندس دل ۽ دماغ انهن جون آتم ڪهاڻيون ٻڌڻ سان گڏ سمجهيون ۽ فيصلو ڪري ٻُڌايو آهي، ته سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙي ٿر جي تاريخ ۽ ڪَٿا ڪيتري قديم ۽ ڪيتري پُراڻي آهي؟ هي تهذيب ڪيئن وجود ۾ آئي؟ ۽ ڪيئن اُڄڙي ويئي؟ ان کي چئبو آهي، ڪنهن به عظيم محقق جي محنت ۽ تحقيق جو ڪمال!“. فاضل محقق پنهنجي هن تحقيقي ڪتاب کي، ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪري ترتيب ڏنو آهي. پهريين ڀاڱي جو عنوان آهي ”سرسوتي تهذيب“ ۽ ٻئي ڀاڱي جو عنوان آهي ”اڇڙو ٿر“
Title Cover of book سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

هٿيارن جي صنعت دُٻِيءَ جا لوهار

هٿيارن جي صنعت دُٻِيءَ جا لوهار
سنڌ هونئن ته امن جي سرزمين رهي آهي، پر وطن جي دفاعي جنگين ۾ سنڌي پوئتي نه رهيا آهن. سنڌ ۾ هٿيار رکڻ جو شوق ته گهٽ رهيو آهي، پر ضرورت ۽ آئي ويل لاءِ هٿيار رکڻ جو رواج به پراڻو آهي. انهي لاءِ سنڌ ۾ هٿيارن جي صنعت به مختلف جاين تي رهي آهي. اها قديم زماني کان هلندي آئي آهي. مهاڀارت جي جنگ ۾ سنڌي فوج وٽ انهي زماني جا جديد هٿيار هئا. تاريخ جي صفحن ۾ سنڌين جي جنگي مهارت ۽ ديسي هٿيارن جو ذڪر ملي ٿو. بندوق سازي جي رواج پوڻ بعد سنڌ ۾ حيدرآباد ، ٺٽو، ڏهرڪي، اٻاوڙو، سينڊي، ۽ دٻي جا ڪارخانا بهترين اسلحه سازي جا مرڪز هئا. سنڌ جا هٿيار ۽ بندوقون ٻاهرين ملڪن ۾ مشهور هيون. خاص ڪري سانگهڙ ضلعي جي اڇڙي ٿر ۽ مکي جي سرحد تي بادار ڍنڍ جي ڀرسان دُٻِيءَ ڳوٺ جون بندوقون ۽ رائفلون وڏي شهرت رکنديون هيون. دُٻِيءَ جا هٿيار ٽالپر حڪمرانن انگريزن کي به سوکڙي ۾ ڏنا ۽ جن انهن بندوقن جي ساراه به ڪئي. ڇاڪاڻ ته دُٻِيءَ جي ٺهيل بندوقن جو نشانو اڻ گُسندڙ ۽ پري تائين مار ڪندڙ هو. ٽالپر حڪمران پنهنجا هٿيار دُٻِيءَ جي ڪاريگرن هٿان ٺهرائيندا هئا. راجستان ، جيسلمير ، گجرات ۽ جوڌپور جا راجا به دُٻِيءَ ڳوٺ جي هٿيارن کي وڌيڪ پسند ڪندا هئا. دٻي مان اٺن جون قطارون هٿيار کڻي، انهن پرانهن علائقن ۾ پهچائينديون هيون. دُٻِيءَ مان اٺن رستي هٿيار ٻاڙمير، بيڪانير، جيسلمير جي واپارين تائين پهچايا ويندا هئا. بهترين ۽ ڀروسي جهڙا هٿيار ٺاهڻ سبب پوري سنڌ ۾ دُٻِيءَ جي ٺهيل بندوقن جي وڏي هاڪ هئي. انهي ڪري هتي هٿيارن جا ڪارخانا هئا . هتان جون بندوقون خاص ڪري جامڪدار ، جودار ، وارڙي ، ڪوئيدار ، نابدار ، ڏوري واري ، سلفي منهن ۽ شيش ڪاني تمام گهڻيون مشهور هيون. دُٻِيءَ جي ٺهيل بندوقن جي ناليءَ جي اها خاص خوبي هئي، جو اها ڪيتري به بارود وجهڻ سان نه ڦاٽندي هئي. هتان جا ڪاريگر اها ناليءَ سکر مان گهرايل سليمانيءَ لوهه مان ٺاهيندا هئا . سنڌين بندوقسازيءَ جو هنر پورچوگيزن کان سکيو هو هتان جي اڇڙي ٿر تي گهرائي سان نظر رکندڙ فقير مير محمد نظاماڻي جي چوڻ موجب دُٻيءَ جو لوهار بلند خان، پورچوگيزن جي هٿيارن جي ڪارخانن ۾ مزدوري ڪري هٿيار ٺاهڻ سکيو واپس اچي دُٻيءَ ۾ انهي هنر جي سکيا ڏني نتيجي ۾ دُٻيءَ ۾ هٿيارن جا 27 ڪارخانا ٺهيا، بعد ۾ دُٻِيءَ جي بندوق ساز ماهرن ۾ ابو پوٽا ذات جا لوهار جن ۾ محمد علي، احسان ، خان محمد، مستري گلو، استاد علي محمد ، ڇٽو ۽ دادلو فقير پنهنجي ڪاريگري سبب مشهور ٿيا. انهي کان علاوه دٻي جي لوهارن جا ٺهيل ، خنجر ، تلوارون ، ڪات ، ڀالا ، ڪهاڙيون به تمام گهڻيون مشهور هيون. انهي کان سواءِ انهن لوهارن جون ٺهيل سنگهرون، نِيئَر، ڏانٽا ۽ قلف به تمام گهڻا مشهور هئا. انگريزن جي قبضي بعد حر جدوجهد ۾حر گوريلن جي استعمال هيٺ گهڻا هٿيار به دُٻِيءَ جي ڪاريگرن جا ٺهيل هئا. نتيجي ۾ انگريزن سڀ کان پهرين دُٻِيءَ جي هٿيارن جي ڪارخانن کي تباهه ۽ برباد ڪيو. انگريزن جي انهن حملن ۾ هتي جي تاريخي ڏڏر واري مسجد کي به ٻه ڀيرا ساڙيو ويو. جن حملن ۾ سڙي ويل قرآن پاڪ اڃان تائين ڳوٺاڻن وٽ نشاني طور موجود آهن. اهڙي ريت دٻي ۾ هٿيارن جي صنعت پنهنجي پڄاڻي کي پهتي.