هٿيارن جي صنعت دُٻِيءَ جا لوهار
سنڌ هونئن ته امن جي سرزمين رهي آهي، پر وطن جي دفاعي جنگين ۾ سنڌي پوئتي نه رهيا آهن. سنڌ ۾ هٿيار رکڻ جو شوق ته گهٽ رهيو آهي، پر ضرورت ۽ آئي ويل لاءِ هٿيار رکڻ جو رواج به پراڻو آهي. انهي لاءِ سنڌ ۾ هٿيارن جي صنعت به مختلف جاين تي رهي آهي. اها قديم زماني کان هلندي آئي آهي. مهاڀارت جي جنگ ۾ سنڌي فوج وٽ انهي زماني جا جديد هٿيار هئا. تاريخ جي صفحن ۾ سنڌين جي جنگي مهارت ۽ ديسي هٿيارن جو ذڪر ملي ٿو. بندوق سازي جي رواج پوڻ بعد سنڌ ۾ حيدرآباد ، ٺٽو، ڏهرڪي، اٻاوڙو، سينڊي، ۽ دٻي جا ڪارخانا بهترين اسلحه سازي جا مرڪز هئا. سنڌ جا هٿيار ۽ بندوقون ٻاهرين ملڪن ۾ مشهور هيون. خاص ڪري سانگهڙ ضلعي جي اڇڙي ٿر ۽ مکي جي سرحد تي بادار ڍنڍ جي ڀرسان دُٻِيءَ ڳوٺ جون بندوقون ۽ رائفلون وڏي شهرت رکنديون هيون. دُٻِيءَ جا هٿيار ٽالپر حڪمرانن انگريزن کي به سوکڙي ۾ ڏنا ۽ جن انهن بندوقن جي ساراه به ڪئي. ڇاڪاڻ ته دُٻِيءَ جي ٺهيل بندوقن جو نشانو اڻ گُسندڙ ۽ پري تائين مار ڪندڙ هو. ٽالپر حڪمران پنهنجا هٿيار دُٻِيءَ جي ڪاريگرن هٿان ٺهرائيندا هئا. راجستان ، جيسلمير ، گجرات ۽ جوڌپور جا راجا به دُٻِيءَ ڳوٺ جي هٿيارن کي وڌيڪ پسند ڪندا هئا. دٻي مان اٺن جون قطارون هٿيار کڻي، انهن پرانهن علائقن ۾ پهچائينديون هيون. دُٻِيءَ مان اٺن رستي هٿيار ٻاڙمير، بيڪانير، جيسلمير جي واپارين تائين پهچايا ويندا هئا. بهترين ۽ ڀروسي جهڙا هٿيار ٺاهڻ سبب پوري سنڌ ۾ دُٻِيءَ جي ٺهيل بندوقن جي وڏي هاڪ هئي. انهي ڪري هتي هٿيارن جا ڪارخانا هئا . هتان جون بندوقون خاص ڪري جامڪدار ، جودار ، وارڙي ، ڪوئيدار ، نابدار ، ڏوري واري ، سلفي منهن ۽ شيش ڪاني تمام گهڻيون مشهور هيون. دُٻِيءَ جي ٺهيل بندوقن جي ناليءَ جي اها خاص خوبي هئي، جو اها ڪيتري به بارود وجهڻ سان نه ڦاٽندي هئي. هتان جا ڪاريگر اها ناليءَ سکر مان گهرايل سليمانيءَ لوهه مان ٺاهيندا هئا . سنڌين بندوقسازيءَ جو هنر پورچوگيزن کان سکيو هو هتان جي اڇڙي ٿر تي گهرائي سان نظر رکندڙ فقير مير محمد نظاماڻي جي چوڻ موجب دُٻيءَ جو لوهار بلند خان، پورچوگيزن جي هٿيارن جي ڪارخانن ۾ مزدوري ڪري هٿيار ٺاهڻ سکيو واپس اچي دُٻيءَ ۾ انهي هنر جي سکيا ڏني نتيجي ۾ دُٻيءَ ۾ هٿيارن جا 27 ڪارخانا ٺهيا، بعد ۾ دُٻِيءَ جي بندوق ساز ماهرن ۾ ابو پوٽا ذات جا لوهار جن ۾ محمد علي، احسان ، خان محمد، مستري گلو، استاد علي محمد ، ڇٽو ۽ دادلو فقير پنهنجي ڪاريگري سبب مشهور ٿيا. انهي کان علاوه دٻي جي لوهارن جا ٺهيل ، خنجر ، تلوارون ، ڪات ، ڀالا ، ڪهاڙيون به تمام گهڻيون مشهور هيون. انهي کان سواءِ انهن لوهارن جون ٺهيل سنگهرون، نِيئَر، ڏانٽا ۽ قلف به تمام گهڻا مشهور هئا. انگريزن جي قبضي بعد حر جدوجهد ۾حر گوريلن جي استعمال هيٺ گهڻا هٿيار به دُٻِيءَ جي ڪاريگرن جا ٺهيل هئا. نتيجي ۾ انگريزن سڀ کان پهرين دُٻِيءَ جي هٿيارن جي ڪارخانن کي تباهه ۽ برباد ڪيو. انگريزن جي انهن حملن ۾ هتي جي تاريخي ڏڏر واري مسجد کي به ٻه ڀيرا ساڙيو ويو. جن حملن ۾ سڙي ويل قرآن پاڪ اڃان تائين ڳوٺاڻن وٽ نشاني طور موجود آهن. اهڙي ريت دٻي ۾ هٿيارن جي صنعت پنهنجي پڄاڻي کي پهتي.