لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

”اڇڙو ٿر، جيڪو سرسوتي تهذيب جي سُونهن ۽ قدامت جي ساک ڀري ٿو. جتان جون سُڪل سُوندڪيون، سِپيون، ڪچ ڪوڏيون، ڊوڻا ۽ ٺوٺ ٺڪريون، پنهنجي پنهنجي قدامت جي زبان ۽ تاريخ رکن ٿيون. جن کي ٻُڌڻ وارا ڪن، پڙهڻ واريون اکيون ۽ سمجھڻ واريون کوپڙيون کپن. محترم مشڪور ڦلڪاري صاحب جي حساس ڪنن اتان جون ٻوليون ٻُڌيون، اکين اتان جون لکيتون ۽ لڪيرون پڙهيون ۽ سندس دل ۽ دماغ انهن جون آتم ڪهاڻيون ٻڌڻ سان گڏ سمجهيون ۽ فيصلو ڪري ٻُڌايو آهي، ته سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙي ٿر جي تاريخ ۽ ڪَٿا ڪيتري قديم ۽ ڪيتري پُراڻي آهي؟ هي تهذيب ڪيئن وجود ۾ آئي؟ ۽ ڪيئن اُڄڙي ويئي؟ ان کي چئبو آهي، ڪنهن به عظيم محقق جي محنت ۽ تحقيق جو ڪمال!“. فاضل محقق پنهنجي هن تحقيقي ڪتاب کي، ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪري ترتيب ڏنو آهي. پهريين ڀاڱي جو عنوان آهي ”سرسوتي تهذيب“ ۽ ٻئي ڀاڱي جو عنوان آهي ”اڇڙو ٿر“
Title Cover of book سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

ارغون ۽ ترخان دور

ارغون ۽ ترخان دور
ارغونن سنڌ تي سمن جي حاڪم ڄام فيروز جي ناهلي سبب قبضو ڪيو. انهي ڪري سندن اثر ٺٽي کان سواءِ سنڌ جي انهن علائقن تي رهيو جتي سما سلطنت جو اثر هو. اڇڙي ٿر تي سمن جي حڪومت نه هئي، پر هتان جا سوڍا حڪمران سمن جا اتحادي هئا. انهي ڪري ارغونن يا ترخانن جو اڇڙي ٿر تي حڪومتي قبضو نه رهيو. ترخان دور جي تاريخ ۾ صرف ايترو احوال ملي ٿو ته. جڏهن سنڌ تي مرزا باقي (1556ع-1585ع) جي حڪومت هئي. ته سندس ڀاءُ مرزا جان بابا بغاوت ڪئي. هن رتي ڪوٽ جي سوڍن کان مرزا باقي بيگ خلاف مدد ورتي هئي. ڇاڪاڻ ته رتي ڪوٽ ۾ سوڍن جي حڪومت هئي. پر جلدئي مرزا جان بابا کي گرفتار ڪري قتل ڪيو ويو. انهي کان اڳتي رتي ڪوٽ جو وڌيڪ ذڪر تاريخ جي ڪتابن ۾نه ٿو ملي. ڪلهوڙن جي دور، ميرن جي دور يا انگريزن جي دور جي احوالن ۾ ڪٿي به رتو ڪوٽ جو ذڪر نه ٿو ملي. انهي ڳالهه مان اهو گمان ٿو پيدا ٿئي، ته شايد ممڪن آهي، ته مرزا باقي بيگ جي هٿان ئي رتو ڪوٽ برباد ٿيو هجي. جيڪو ٻيهر پنهنجو اوج ماڻي نه سگهيو هجي. انهي ٿوري ذڪر مان اها شاهدي ملي ٿي، ته ارغونن يا ترخانن جو اڇڙي ٿر تي ڪو به اثر نه رهيو. پر اڇڙي ٿر جا سوڍا ارغونن ۽ ترخانن جا مخالف هئا ، جو هنن ترخان حاڪم مرزا باقي خلاف بغاوت ڪندڙ باغي مرزا جان بابا جي مدد ڪئي، ۽ کيس اهڙي بغاوت ڪرڻ تي اڪسايو. ۽ نتيجي ۾ رتوڪوٽ مرزا باقي بيگ جي حملي سبب برباد ٿيو. جيڪو کنڊر جي صورت ۾ اڄ به موجود آهي.