لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

”اڇڙو ٿر، جيڪو سرسوتي تهذيب جي سُونهن ۽ قدامت جي ساک ڀري ٿو. جتان جون سُڪل سُوندڪيون، سِپيون، ڪچ ڪوڏيون، ڊوڻا ۽ ٺوٺ ٺڪريون، پنهنجي پنهنجي قدامت جي زبان ۽ تاريخ رکن ٿيون. جن کي ٻُڌڻ وارا ڪن، پڙهڻ واريون اکيون ۽ سمجھڻ واريون کوپڙيون کپن. محترم مشڪور ڦلڪاري صاحب جي حساس ڪنن اتان جون ٻوليون ٻُڌيون، اکين اتان جون لکيتون ۽ لڪيرون پڙهيون ۽ سندس دل ۽ دماغ انهن جون آتم ڪهاڻيون ٻڌڻ سان گڏ سمجهيون ۽ فيصلو ڪري ٻُڌايو آهي، ته سرسوتي تهذيب ۽ اڇڙي ٿر جي تاريخ ۽ ڪَٿا ڪيتري قديم ۽ ڪيتري پُراڻي آهي؟ هي تهذيب ڪيئن وجود ۾ آئي؟ ۽ ڪيئن اُڄڙي ويئي؟ ان کي چئبو آهي، ڪنهن به عظيم محقق جي محنت ۽ تحقيق جو ڪمال!“. فاضل محقق پنهنجي هن تحقيقي ڪتاب کي، ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪري ترتيب ڏنو آهي. پهريين ڀاڱي جو عنوان آهي ”سرسوتي تهذيب“ ۽ ٻئي ڀاڱي جو عنوان آهي ”اڇڙو ٿر“
Title Cover of book سَرسوَتِي تهذيب ۽ اڇڙو ٿر

اڇڙو ٿر عربن جي فتح بعد جئسينه جي پناهه گاهه

اڇڙو ٿر عربن جي فتح بعد جئسينه جي پناهه گاهه
راوڙ جي جنگ ۾ محمد بن قاسم ۽ راجا ڏاهر جي جنگ ۾ راجا ڏاهر جي وطن جي حفاظت ڪندي گهورجي وڃڻ بعد عربن برهمڻ آباد کي گهيرو ڪيو. راجا ڏاهر جو بهادر پٽ جئسينه هڪ طرف برهمڻ آباد جي مضبوط قلعي جا دروزا بند ڪرائي پنهنجي فوج جي وڏي حصي کي برهمڻ آباد جي حفاظت تي مقرر ڪيو، ته ٻئي طرف پاڻ پنهنجي وفادار فوج سان ويجهو ئي اڇڙي ٿر جي صحرا ۾ پناهه گزين ٿيو. جتان هن عربن خلاف پنهنجي گوريلا جنگ جي شروعات ڪئي. هن علائقي جي چونڊ ڪرڻ مان خبر پوي ٿي، ته جئسينه هڪ سٺو ۽ عقلمند ويڙهاڪ هو. اڇڙي ٿر ۾ پناهه وٺڻ سان هو هڪ طرف هن خطرناڪ ۽ منجهائيندڙ صحرا ۾ عربن جي حملي کان محفوظ هو، ته ٻئي طرف گجرات ۽ ڪڇ جي راجائن جي مدد به کيس آرام سان پهچندي رهي. ٽئين طرف ڊرينهن جا نخلستان سندس فوج کي ننڍن حصن ۾ ورهائي علائقي جي چوڪسي ڪرڻ لاءِ فائديمند ثابت ٿيا . مطلب ته اڇڙو هر لحاظ کان سنڌ جي آزادي ٻيهر واپس وٺندڙ جانبازن لاءِ بهترين پناهگاهه رهيو. اهوئي سبب هو جو جئسينه پورا يارهن سال وطن جي آزادي جي جنگ ڪاميابي سان لڙندو رهيو. جنهن سبب جئسينه جي اوچتن حملن سبب عرب فوج ڪٿي به سڪون سان رهڻ جي لائق نه رهي. هو مسلسل ميدانن ۾ کاهيون کوٽي رهڻ تي مجبور ٿي ويئي. نتيجي ۾ عربن جي گرفت سنڌ مٿان صرف نالي ماتر وڃي رهي، نتيجي ۾عمر بن عبدالعزيز جي دور ۾ جئسينه سان عربن کي ٺاهه ڪرڻو پئجي ويو. جئسينه انهي ٺاهه واري عرصي دوران پنهنجي گوريلا جنگ جي مورچن کي وسيع ڪرڻ ۽ عربن جي رستي جي ويجهو ڪوهستان ۾ پنهنجون ڳجهيون پناهه گاهون ٺاهي ورتيون. هي ٺاهه گهڻو عرصو قائم رهي نه سگهيو، ۽ يزيد بن عبدالملڪ جي دور ۾ عربن جي معاهدي ٽوڙڻ سان هي ٺاهه وري ختم ٿيو، ته جئسينه جي حملن عربن جون ننڊون حرام ڪري ڇڏيون. جئسينه انهي ٺاهه واري عرصي دوران پنهنجي ويڙهه جا مرڪز پوري سنڌ ۾ قائم ڪري چڪو هو. نتيجي ۾ جئسينه پنهنجي ڀاءَ سميت عربن سان مقابلا ڪندي قربان ٿيڻ بعد به جئسينه جي قائم ڪيل ويڙهه جي مرڪزن تان سنڌي گوريلن جا عربن تي حملا جاري رهيا. عرب صرف محفوظه ۽ منصوره جي شهرن ۾ قلعي بند ٿي ڪنڌ جهڪائي رهڻ تي مجبور ٿيا. ۽ هنن سنڌي ثقافت اپنائي ۽ پاڻ کي سنڌي تهذيب ۾ ضم ڪرڻ شروع ڪيو. ۽ ائين اڳتي هلي سنڌ ۾ مقامي ننڍيون ننڍيون حڪومتون قائم ٿيڻ لڳيون. جن ۾ ڪجهه علائقن تي سومرن جي حڪومت به قائم ٿي. اڇڙي ٿر ۾ سومرا قبيلي، سوڍن ، راڄڙن، ۽ سما قبيلي جو گڏيل اثر قائم ٿيو.