رتو ڪوٽ
سانگهڙ ضلعي جي کپري شهر کان 22 ڪلوميٽر پنڌ تي ديهه کڄڻي ۾ نارا ڪئنال جي کاٻي ڪپ تي اڌ ڪلوميٽر پري هڪ قديم ڪوٽ جا آثار موجود آهن. هي دڙو تقريبن پنجاهه فوٽ کن اوچو ۽ ڳاڙهي رنگ هئڻ سبب پري کان ئي ڏسندڙن جو پاڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائي ٿو.
هن قديم آثار جي نالي بابت به تاريخ جي ڪتابن ۾ ڪجهه ڏند ڪٿائي ڪهاڻيون ۽ مختلف رايا موجود آهن. رتو ڪوٽ سنڌ جي تاريخ ۽ خاص طورسرسوتي جي اڇڙي ٿر جو هڪ اهم ماڳ آهي . جنهن جو تفصيلي ذڪر مشهور محقق اشتياق انصاري پنهنجي ڪتاب سنڌ جا ڪوٽ ۽ قلعا ۾ تفصيل سان ڪيو. جنهن ڳالهه کي هن ڪتاب ۾ بيهر ورجائڻ هن ڪتاب جي طوالت جو سبب ٿيندو. عام ماڻهن جو اهو به رايو آهي، ته هن دڙي جو رنگ پري کان ڳاڙهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو، انهي ڪري هن کي رتائين رنگ سبب رتو ڪوٽ سڏيو وڃي ٿو. رتو ڪوٽ جيئن ته سرسوتي تهذيب جي شهرمارواڙ ۽ سنڌ جي تهذيب جي قديم رستي تي موجود هو، انهي ڪري هن کي سنڌ جي ڪنجي به سمجهيو ويو. هي ماڳ پڻ سرسوتي ۽ سنڌو تهذيب جو سرحدي ماڳ آهي. مختلف دورن ۾هن قلعي جي جنگي ۽ دفاعي اهميت کان انڪار ڪري نه ٿو سگهجي. تاريخ جي ڪتابن ۾ سنڌ جي سومرا دور کان هن شهر جو ذڪر ملي ٿو. پر هن دڙي جي قلعي ۽ ٻين عمارتن جي تعمير ۾ سرن کي ڏسي اهو محسوس ٿئي ٿو. ته هي قلعو سومرا دور کان به گهڻو آڳاٽو موجود هو. هن دڙي مان ٽن قسمن جون سرون مليون آهن، جيڪي پنهنجي ساخت جي حساب سان مختلف آهن. هن دڙي جي عمارتن جي شروعاتي تعمير ۾ استعمال ڪيل سرون ننڍي سائز جون ۽ بنا ڪارپ جي هٿ سان ٺهيل آهن. انهن کي پچائڻ وقت به ڪيتريون فني خاميون نظر اچن ٿيون . شايد اهي سرون سرن جي دور جون اوائلي سرون اهن. جڏهن اڃان نه ڪارپ جي ايجاد ٿي هئي نه ئي سرن کي سٺي نموني پچائڻ جي ڏاهپ پنهنجا شروعاتي مرحلا طئه ڪري مڪمل ٿي هئي. ننڍي سائز جي سر نو يا ڏهه انچ جي آهي. هٿ سان ٺاهڻ ڪري نه هنن جي ماپ هڪ آهي نه ئي سڌائي ۽ لسائي ڪا بهتر آهي. هنن سرن جون ڪنڊون به گونيون ناهن . پچائڻ ۾ غلطين سبب ڪي سرون سڙي کنگهر ٿي ويون آهن، ته ڪي وري اڌ پڪل يا ڪچيون رهجي ويون آهن. هنن سرن مان اهو ثابت ٿو ٿئي، ته هن دڙي جي عمارتن جي اڏاوت انسان جي شروعاتي تهذيبي دور ۾ ٿي آهي ۽ هي دڙو تمام گهڻو قديم آهي، جنهن جي کوٽائي ڪرڻ سان تمام گهڻا تاريخ جا لڪل راز پڌرا ٿي سگهن ٿا. هن دڙي جي عمارتن جي تعمير جي ٻئي دور ۾ ڪارپ جون ٺهيل ڪچيون سرون استعمال ڪيل آهن. جيڪي دڙي جي اتر ۽ اوڀر پاسي اندروني اڏاوتن ۾ استعمال ڪيل آهن. ۽ دڙي جي ٽئين دور جي اڏاوتن جن ۾ قلعو به شامل آهي، ۾ وڏيون ڪارپ جون ٺهيل ۽ سٺيون مضبوط سرون استعمال ٿيل آهن. جيڪي هن دڙي جي آخري مرحلي جون سمجهڻ گهرجن.
هن دڙي جي آثارن ۾ پڪل وڏين سرن مان ٺاهيل هڪ قلعو به شامل آهي، جيڪو چورس شڪل جو لڳي ٿو. جنهن جي ڪنڊن تي حفاظتي برج به هئا. هن قلعي جي اتر ۽ اوڀر واري ديوار تي پاڻي جي گاٺ جا به نشان آهن. جنهن مان اهو ثبوت ٿو ملي، ته هن قلعي جي ديوار سان لڳولڳ ڪو پاڻي جو وهڪرو وهندو هو. هن دڙي مان ڏيڍ مڻ وزني پٿر به مليا آهن، جن جي وچ ۾ سوراخ آهن. جن مان اهو ثبوت ٿو ملي، ته اهي اتي دريا۽ ۾ وڏن واپاري ٻيڙن جي لنگر ڪرائڻ ۾ استعمال ٿيندا هئا. هن قديم شهر جي واپاري مرڪز هئڻ جو اهو به سبب آهي، ته هي شهر هڪ طرف هاڪڙي درياءَ جي وهڪري جي ڪناري تي موجود هو، ته ٻئي طرف هي هندستان کان ايندڙ واپاري قافلن جي سنڌ جي گيٽ وي تي موجود هو. جنهن ڪري هڪ طرف هي شهر سامونڊي ۽ دريائي واپار ته ٻئي طرف خشڪي جي واپاري قافلن جي گذرگاهه تي موجود هو. جنهن سبب هي ماضي جو خوشحال ترين شهر رهيو هوندو. هتان ملندڙ مختلف سڪا هتان جي واپاري لاڳاپن جي شاهدي ڏين ٿا. پر انهي تي تحقيق ڪرڻ لاءِ هتان جو لڌل شيون هتي ميوزيم ٺاهڻ جي بجاءِ ملڪ جي ٻين ميوزمن ۾ ڇڙوڇڙ ڪري رکيون ويون آهن، جنهن سبب تحقيق ڪندڙن کي وڏو رولڙو ڪرڻو پوي ٿو، جنهن سبب هن دڙي بابت تحقيق ڪرڻ مشڪل ٿي ويئي آهي. اها بدقسمتي سنڌ جي سمورن آثارن سان لاڳو آهي. ته هتي اڪثر قديم دڙن جي هڪ طرف ته ڪا باقاعدي کوٽائي نه ڪئي ويئي آهي. ته ٻئي طرف وري دڙن مان لڀجندڙ شين کي محفوظ ڪرڻ لاءِ دڙن جي ويجهو ڪي عجائب گهر موجود نه آهن. جنهن ڳالهه طرف توجهه ڏيڻ جي سخت ضرورت آهي.
هن دڙي بابت تاريخ جي ڪتابن ۾ سومرن، سوڍن جي راڄ ڪرڻ جو ذڪر موجود آهي. پر هن شهر بابت مڪمل تاريخي حقيقتون اڃان سوين مڻ مٽي هيٺ دٻيل آهن.
هن دڙي جي آخري دور جي تعميري فني ڏاهپ حيرت ۾ وجهندڙ آهي. جنهن ۾ هن دڙي جو مضبوط ترين پڪو قلعو، پاڻي ۽ ٻوڏن کان امڪاني خطرن جي بچاءَ لاءِ تعميراتن جو مٿي هئڻ ۽ سيلاب کي روڪڻ لاءِ هڪ عجيب و غريب مسالي جو وڏي مقدار ۾ ملڻ جيڪو نيري رنگ جو پلاسٽڪ سان مشابهت رکندڙ آهي، انهي جا ٽڪرا به هن دڙي تي پکڙيل حالت ۾ ملن ٿا. هي ڪيميائي مادو پاڻي روڪيندڙ ڪمپائونڊ هتان جي ماڻهن جي تعميري ڏاهپ کي تمام گهڻو مٿانهون ثابت ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي.
هن دڙي مان مليل شين ۾ رنگين چٽسالي وارا مٽي جا ٿانو عام مٽي جا پڪل مختلف ٿانو، مٽي جا رانديڪا ، ياقوت جهڙي قيمتي پٿر جا ٻڙا ، ٻيڙين جي لنگر ڪرائڻ لاءِ ڳرا وچ مان سوراخ ڪيل پٿر، چاندي ۽ ٽامي جا مختلف قديم سڪا ، تغلق ۽ ارغون دور جا سڪا ،لوهه جا ٽڪرا ، شيشي جا ٽڪرا ۽ ڪچ ڪوڏيون شامل آهن . هن دڙي بابت ارغون دور کان پوءِ تاريخ ۾ ڪابه شاهدي نه ٿي ملي. شايد هي قديم شهر ارغون دور جي زماني ۾ ڦٽو آهي يا تباهه ٿيو آهي. هن شهر جي بربادي جي سببن بابت اهو چئي سگهجي ٿو، ته هي ماڳ ڪنهن زلزلي سبب ئي تباهه ٿيو آهي. هتي ڪجهه ٻاهه لڳڻ جا نشان به ملن ٿا. پر اهي آڳاتا آهن . بحرحال هي دڙو هڪ تمام قديم ۽ اهم ماڳ آهي. جنهن تي مڪمل تحقيق ڪرڻ نهايت ضروري آهي.
رتي ڪوٽ کان اولهه طرف هڪ مڙهي ۽ مندر آهي جتي شو جو ميلو هرسال ٿيندو آهي رتي ڪوٽ جي آثارن جي وچ ۾ هڪ بزرگ جنهن جو نالو ميان پلو ٻڌائين ٿا ، انهي جي چليگاهه ۽ مچ به آهي . جتي فقراءَ قسم جا ماڻهو ايندا رهندا آهن ، پر اهو انهي ڀڙي تي بعد ۾ ٺاهيل ٿو لڳي .