اڇڙي ٿر جي رهڻي ڪهڻي
اڇڙو ٿر جيئن ته جاگرافي جي لحاظ کان مختلف حالتون رکي ٿو. پر هتي مجموعي طرح ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ۾ ڪو فرق ناهي. ڇو ته ترقي جي دنيا کان ڪوهين ڏور هن کليل واري واري ٿر ۾ مشڪلاتون، مسئلا ۽ تڪليفون گهڻي ڀاڱي ساڳيون ئي آهن. ٻي ڳالهه جيڪا هتي جي رهڻي ڪهڻي ۾ هڪجهڙائي جو سبب بڻي آهي، سا هي ته هتي گهڻي ڀاڱي اڪثر ماڻهو حر جماعت سان واسطو رکن ٿا. جن جي رهڻي ڪهڻي ۾ حر جماعت جي اصولن ۽ ضابطن جو عمل دخل آهي. باقي آبادي به انهي گهڻائي سان يڪجهتي ۽ محبت جو اظهار ڪندي، انهن ضابطن جو احترام ڪري ٿي. انهي ڪري هتي سماجي ٽڪراءَ تمام گهٽ موجود آهن. هتي حر جماعت يا ٻين پيرن جي عقيدت مندن جي وچ ۾ احترام جو جذبو موجود آهي.
اڇڙي ٿر جي ماڻهن جي پنهنجي سماجي نفسيات آهي. جنهن جو تاريخي طور اهو سبب آهي، ته انگريزن جي قبضي خلاف سورهيه بادشاه جي اعلان جنگ کان پوءِ يا اڳي هتي پوري برطانوي دور ۾ جنگي حالتون رهيون، حر گوريلا جنگ خلاف برطانوي سامراج پنهنجي پوري طاقت استعمال ڪئي. نتيجي ۾ پوري اڇڙي ٿر تي هوائي جهازن ذريعي بارود اڇلايو ويو. سمورا ڳوٺ ۽ شهر تباهه ۽ برباد ٿي ويا. هزارين ماڻهن کي جيل ڀرجي وڃڻ بعد لوڙهن ۾ بند ڪري قيد رکيو ويو. جتي ننڍڙا معصوم ٻار عورتون ، پوڙها ، ۽ جوان قيدي ڪري مٿن بي انتها وحشيانه تشدد ڪيو ويو. سندن مال ملڪيتون ڦري ، ڳوٺ تباهه ڪيا ويا. اهو سلسلو 1895ع کان 1952ع تائين جاري رهيو. جنهن دوران قيدي ماڻهن جي گهٽ م گهٽ ٽن نسلن وحشيانه تشدد ۽ غير انساني سلوڪ هيٺ ستونجاهه سال گذاريا . جنهن سبب هڪ طرف انهن مظلوم قيدين جي هڪٻئي سان بي پناهه محبت پيدا ٿي ويئي، ته ٻئي طرف هنن کي ٻين ماڻهن کان نفرت پيدا ٿي ويئي. ڇو ته هنن انهي قيدي دور ۾ ٻين ماڻهن جي صرف نفرت ئي ڏٺي هئي. انهي ڪري هنن جو جماعت جي ماڻهن کان سواءِ ٻين ماڻهن تان اعتماد کڄي ويو. پاڪستان 1947ع ۾ٺهيو، پر حرن کي لوڙهن مان 1952ع ۾ ڪڍيو ويو. آزاد ٿيڻ بعد هو بلڪل بي سمر هئا. سندن مال ملڪيتون اڳ ۾ ڦرجي چڪيون هيون، سندن اصل ڳوٺ زمينون سندن قيد دوران انگريزن جي وفادار ماڻهن ۾ ورهائجي چڪيون هيون. لوڙهن مان نڪرڻ بعد هنن لاءِ صرف اڇڙي ٿر جو ويران صحرا ئي بچيو هو. جتي هو اچي آباد ٿيا . جتي پڻ حڪومتي توجهه نه هئڻ سبب کين اڃان تائين ڪابه سهوليت ميسر نه ڪري ڏني ويئي آهي. هو آزادي جي انهن شهيدن جا وارث آهن، جن کي انگريزن جي وڃڻ بعد ۽ پاڪستان ٺهڻ بعد به ڌرتي ڌڪاڻل سمجهيو ويو آهي. رياست جي انهي رويي سبب هو پاڻ کي اڪيلو محسوس ڪن ٿا. هنن کي پنهنجي وڏڙن جي بي مثال قربانين جو ڦل صرف اهو مليو جو هنن کي لوڙهن مان ڪڍي ، ويران صحرا ۾ اڇلايو ويو آهي. اهو ئي سبب آهي جو هو پاڻمرادو وڏڙن جي جوڙيل جماعتي نظام هيٺ زندگي جو ڪار وهنوار هلائي رهيا آهن. هنن جي سماجي رشتي ۾ ٻين سماجي روين جو تمام گهٽ عمل دخل آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هو غير جماعتي ماڻهن ۾ ڪو به ويساهه نه رکندا آهن، نه ئي کين پنهنجو سمجهندا آهن. هو هيڏي ساري تاريخي سانحي مان گذرڻ جي باوجود به خوددار آهن ، وڏڙن جي ڪارنامن تي فخر ڪندي هو دلي طور بهادر آهن. هو ايترا خوددار ۽ غيرتمند آهن، جو وڏين مشڪلاتن ۾ به امداد وٺڻ کي ڏوهه سمجهن ٿا. هو پنهنجو پاڻ تي ڀاڙي وڏي بهادري سان جيءَ رهيا آهن. ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ، ته هو وطن جي آزادي جي ويڙهه جا اهي وڇڙيل سپاهي آهن ، جن کي وقت ۽ پنهنجي سالارجي حڪم جو انتظار آهي. انهي جو ثبوت انهي ڳالهه مان به ملي ٿوته ، رياست جي هيڏي بي قدري هئڻ جي باوجود به جڏهن کين پير صاحب پاڳاري طرفان 1965ع ۽ 1971ع جي جنگين ۾ وطن جي حفاطت جو حڪم ڏنو ويو ، ته هنن سر سان ڪفن ٻڌي بي مثال بهادري جو مظاهرو ڪيو.
اڇڙي ٿر ۾ جيئن ته ڀٽون ۽ ڏهر کليل واري وارا آهن . انهي واري ۾ مٽي جو مقدار گهٽ آهي . ٻئي طرف وري ، کپ ، سر ، ڪانهن ، ٻوهه ، ۽ ٻيا اهڙا ٻوٽا گهڻي تعداد ۾ هر جڳهه تي ملي وڃن ٿا. انهي ڪري مٽي جي کوٽ ، روڊن رستن جي نه هئڻ سبب سرون ، سيمينٽ ، يا ٻيو عمارتي سامان پري وارن شهرن مان آڻڻ تمام گهڻو مشڪل ۽ مهانگو آهي. پاڻي ۽ نج مٽي جي قلت سبب هتي ڪچا گهر ٺاهڻ به مشڪل آهن . ٻي ڳالهه ته جي اهڙا گهر ٺاهجن به سهي ته اهي کليل واري ۾ مضبوطي سان بيهي نه سگهندا . اهو ئي سبب آهي جو هتي جا گهر ڪکن جا چئونرا ، ڇپر ۽ منهه آهن. جيڪي به گهڻو اوچا ناهن. جنهن جو سبب اهو آهي ، ته هتي کليل واري جي اڏامڻ سبب گهر هيٺ ڏهرن ۾ ٺاهي نه ٿا سگهجن . اهي ڀٽن جي مٿان ئي ٺاهڻا پوندا آهن . جتي وري هوائن ۽ موسمن جو اثر وڌيڪ آهي. ٻئي طرف هتي قداور وڻ ناهن. جنهن ڪري ڊگهيون ڪاٺيون يا لڙها جيڪي انهن چئونرن ، منهه ، ڇپرن ۾ استعمال ٿا ٿين، سي به گهڻو ڊگها ڪونه ٿا ملن. اهي سبب ئي آهن. جنهن ڪري هتي اوچا گهر ٺاهي نه ٿا سگهجن . هتي مٽي ۽ پاڻي جي کوٽ ۽ هيٺان کليل واري سبب انهن گهرن جا اڱڻ راڳي به نه ٿا سگهجن . انهي ڪري هتي گهرن ۽ اڱڻن ۾ ٻهاري ڏيڻ جو رواج ناهي . هتي ڪچري وڌي وڃڻ بعد صفائي ڪرڻ وقت گهرن جي اڱڻن جي واري کي ڇاڻڻي ۾ ڇاڻي ڪچرو ڪڍي، وري اها واري ٻيهر وڇائڻي پوي ٿي . هتي گهرن ۾ کٽون يا وري پٽ جي نرم واري تي وڇاڻو ڪري ويهبو ۽ سمهبو آهي . هي واري خشڪ آهي ۽ منجهس مٽي نه هئڻ سبب ڪپڙا ميرا به نه ٿا ٿين ، انهي ڪري ڪٿي به واري تي وڇاڻو ڪري رهي سگهجي ٿو. انهي کان علاوه هتي گرمي جي مند ۾ کٽن جي گهٽتائي سبب ماڻهو اڱڻن ۾ ٺهيل پيهين تي به سمهندا آهن . ڪاٺ جون ٿوڻيون هڻي انهنجي ڇت اڏي انهي تي نرم کپ ، ڪانهن ، سڻ يا ٻوهه جون نرم ٽاريون وڇائي اهڙو نرم ڪري ڇڏيندا آهن جو قيمتي پلنگن کان به وڌيڪ نرم ۽ آرامده ٿيو پون . گرمي جي موسم ۾ مٿي هئڻ ڪري هڪ ته انهن تي هوا لڳندي رهي ٿي ، ٻئي طرف گرمي ۾ نڪرندڙ نانگ بلائن يا زهريلن جيتن جو به ڪو خطرو نه ٿو رهي. اهڙيون پيهيون ڌنار به جهنگن ۾ مال سان گڏ رهڻ دوران ٺاهي رهن ٿا . جيڪي ڏينهن جو مٿن ڇانو ڪن ۽ رات جو سمهڻ جي ڪم اچن. هر لحاظ کان هو بنا کٽڪي آرام سان رهي سگهن ٿا . هتي ڳوٺن ۾ جيڪڏهن زير زمين پاڻي مٺو آهي، ته گهرن جي ويجهو نلڪا ۽ تڙ يعني کوهه آهن. جيڪڏهن پاڻي کارو آهي ، ته پوءِ وري گهرن جي ويجهو پڪا سيمينٽ سان ٺهيل ٽانڪا آهن . جيڪي اٺن يا گڏهن تي سانداري يا ربڙ جا ڪين ڀري پري وارن کوهن يا ڊرينهن جي تَسن ۽ چَلهن مان ڀري کڻي اچي ، انهن ٽانڪن کي ڀري ڇڏبو آهي. جتان وري اهو ڪڍي استعمال ۾ آڻبو آهي. برساتن ۾ وري ڳوٺن جي ڀر وارين تراين جي ڪنارن ۽ ڏهرن ۾ ٽانڪا ٺاهيا ويندا آهن ، جتي پاڻي گڏ ڪري رکبو آهي. اڇڙي ٿر جي صرف کپري تعلقي ۾ سرڪار طرفان پاڻي جي پائپ لائين ٺاهي ويئي آهي . جتان پڻ ماڻهو پاڻي حاصل ڪن ٿا . ٿر ۾ جيڪڏهن اهڙين پائپ لائنن جو ڄار وڃايو وڃي ، ته هتي جا ماڻهو پاڻي حاصل ڪرڻ جي پريشاني کان بچي سگهن ٿا. اڇڙي ٿر جي اهم مسئلن ۾ پاڻي جو مسئلو انتهائي مشڪل مسئلو آهي. هتي جيئن ته ماڻهن جو گذران صرف چوپايو مال ڌارڻ آهي. اڇڙي جي جاگرافيائي حالتن موجب جتي مال جو چارو موجود هوندو آهي ، اتي وري پاڻي موجود نه هوندو آهي. جتي وري پاڻي موجود آهي، اتي وري مال جو چارو نه هوندو آهي. انهن ٻنهي علائقن جي وچ ۾ ميلن جو مفاصلو هوندو آهي. انهي ڪري ماڻهن جا ڳوٺ پاڻي جي ڀر ۾ هوندا آهن ۽ سندن مال وري ٻئي پاسي چاري جي سهوليت موجب جهنگ ۾ هوندو آهي . مال ۽ ماڻهن جي وچ ۾ اهڙو مفاصلو ئي پريشاني جو سبب آهي. صبح جو سوير ماڻهو اٺ يا گڏهه ڪاهي ساندارا ۽ ڪين کڻي وڃي پاڻي ڀريندا آهن. جتان اهو پاڻي کڻي پنهنجي چرندڙ مال جي جوءَ ۾ اتي ٺهيل ٽانڪن ۾ جمع ڪرڻ شروع ڪندا آهن. منجهند ڌاري اهو مال انهن ٽانڪن وٽ گڏ ٿيندو آهي. جتي هو مال کي پاڻي پياري ، سوئا مال جي ڏهائي ڪري ، کير کڻي شام ڌاري اچي گهر ڀيڙا ٿيندا آهن. ائين سڄو ڏينهن سندن ائين ڊوڙ ڊڪ ڪندي گذري ويندو آهي. شام جو وري گهر جي سيڌي سامان وغيره لاءِ هٿ پير هڻندي ، اچي رات ٿيندي آهي. عورتون وري صبح جو گهر لاءِ پاڻي هٿ ڪري اچيو کير ولوڙين . پوءِ گهر جي ڪم ڪار ۾ لڳيو وڃن . سندن ذمي ٻيا به تمام گهڻا ڪم آهن ، جن ۾ ڏٿ ميڙڻ ۽ سنڀالي رکڻ ، گهر ۾ بيٺل بيمار مال جي پر گهور لهڻ، اٽو پيهڻ، سانجڻ ڪرڻ، گهر جي صفائي ڪرڻ، گهر جي پاڻي جو انتظام ڪرڻ وغيره. واندڪائي ۾ هو گهرن ۾ رليون ٺاهڻ، ڀرت ڀرڻ، اڳٺ ٺاهڻ ، گهر جي ضرورت لاءِ جهنگ مان ڪاٺيون ڪرڻ وغيره، جهڙا ڪم به ڪن . مطلب ڏينهن جو آرام نه ڪن. سندن پورو ڏينهن انهي مٿا ڪٽ ۾ گذريو وڃي . اڇڙي ٿر ۾ عورتون ۽ مرد ڏينهن جو واندا ڪو نه ويهن. پوري اڇڙي ٿر ۾ نه ڪو پڪو روڊ ، نه ئي ڪوسواري جو انتظام آهي ۽ نه ئي ڪو ويجهو شهر آهي. سڀ ضرورتون اتي موجود وسيلن مان ئي پوريون ڪرڻ جي وٽن ڏاهپ آهي. مهيني ٻئي ڪو پهرو يعني ٻڪري يا ڍڳي شهر ڏانهن ڪاهي وڃن ۽ اها وڪڻي واپسي ۾ گهر جو سيڌو سامان ڪپڙو لٽو وٺيو اچن. انهي سامان آڻڻ لاءِ کين ٻه ٽي ڏينهن لڳيو وڃن. ٿري عورتون پنهنجي سانگ صرفي سان اهو سامان وري ٻئي سامان اچڻ تائين پيون هلائينديون آهن. جيڪڏهن ڪو مهمان اچي ويو، ته گهر ۾ ڌاريل ڪڪڙ يا انهي مقصد لاءِ بيهاريل ڇيلو ڪهي، مهمان کي پنهنجي غربت يا اڻهوند جو احساس ئي ٿيڻ نه ڏيندا. سندن چوڻ آهي، ته ڀلي بک ڀرم جي ، شال نه وڃي شان. انهي ڪري اڇڙي ٿر جا ماڻهو ڪڏهن به پنهنجي غربت يا اڻهُوند جي لکا نه وجهندا. انهي ڳالهه جو اهو ثبوت آهي، ته اڇڙي ٿر جو ڪو به ماڻهو ٻاهر پنڻ يا امداد وٺڻ لاءِ قطارن ۾ بيٺل نظر نه ايندو. ڳوٺ جا سڀ ماڻهو مهمان کي پنهنجو سمجهي پيا اور گهور ٿيندا. ڳوٺ جا سڀ ماڻهو هر ڏکي ويل هڪٻئ سان گڏ ۽ مددگار هوندا آهن. هر مسافر کي ماني يا چانهه جي صلاح ڪندا ، کيس منٿون ڪندا ، ته ڪجهه کائي پيءَ پوءِ اڳتي وڃي. ڏسندڙ ماڻهو سوچيندو، ته جنهن چانهه پيارڻ جي هو دل سان صلاح پيا هڻن، انهي چانهه جي پڙيءَ وٺڻ لاءِ هنن کي ٻن ڏينهن جي مسافري ڪرڻي پئي هئي. جيڪا ڳالهه ڏسي سندن درياءَ دلي ۽ سخاوت تي رشڪ ايندو آهي. ڪنهن راهه ڀليل مسافر کي سنئين دڳ لائڻ لاءِ هو هر وقت تيار هوندا آهن، پوءِ ڀلي هنن کي صحيح دڳ لڳائڻ ۾ ڪيترو به پنڌ ڪرڻو پوي. يا پنهنجو ڪم ڇڏڻو پوي. ڳوٺ جي اوطاق ۾ هر وقت ڪو نه ڪو ماڻهوموجود هوندو آهي ، جيڪو آيل جي آڌرڀاءُ ائين ڪندو، ڄڻ ڪو هو سندن ويجهو عزيز هجي. رات جو ڪچهري ۾ هو ڪوشش ڪندا، ته مهمان کان خبرون وٺجن ، پر هو پنهنجو حال احوال يا مسئلن جو ڪو به ذڪر نه ڪندا. اڇڙي ٿر ۾ هر اڻ واقف ماڻهو کي شڪ جي نظر سان ڏٺو ويندو آهي. باقي واقف ماڻهو اڳيان پنهنجون سڀ ڳالهيون اوريندا. جيڪا ڳالهه منجهن حر جدوجهد دوران پيدا ٿي آهي. جيڪا انهي دور جي ويساهه گهاتين جي زنده شاهدي آهي. بي اعتمادي سبب هو هر ڪنهن سان سڀ ڳالهيون نه اوريندا آهن. اهوئي سبب آهي جو اڇڙي ٿر مان گذرندڙ ماڻهو هتان جون سڀ حقيقتون بغير واقفيت جي حاصل نه ڪري سگهندو آهي. اڇڙي ٿر ۾ نياڻين جي شادي جلد ڪرايو ڇڏين، ۽ بيوه عورت کي به گهڻو وقت بيوهه رهڻ نه ڏين. شادين ۾ به ڪو ٺٺ ٺانگر يا ڪو وڏو ڪاڄ نه ڪن، چار ڀاءُ برادري وارا گڏ ٿيا نڪاح ٿيو، حال سارو ماني کارائي ۽ سڀڪو پنهنجي گهر ڀيڙو ٿيو. هتي شادين ۾ ڪو به دهل نه وڄايو ويندو آهي، نه ئي ڪا ساز سرود جي محفل ٿئي. وڌ ۾ وڌ محفلن ۾ مولود يا بغير سازن جي درگاهه جو مخصوص راڳ ڪرايو ويندو آهي. اڇڙي ٿر ۾ ڪنهن به قسم جي نشي ويندي سگريٽ پيئڻ ۽ مٿو اگهاڙو ڪري هلڻ کي عيب سمجهيو ويندو آهي. جيڪي رسمون حر جماعت جي قاعدن موجب رائج آهن. جن جو حڪم شهيد سورهيه بادشاه ڪيو هو. جنهن حڪم تي هو اڃا تائين سختي سان ڪاربند آهن.