سرسوتي تهذيب ۽ فڪري لاڙا
انهي سموري کوجنا جي تحقيقي دائري ۾ انساني سرگرمين کي ڳولڻ لاءِ اسان کي قديم فڪري لاڙن کي جانچڻو پوندو. حالتن جي ستم ظريفي ۽ انساني جنگاهه جي نتيجي ۾ انساني فڪري لاڙن جي جانچڻ لاءِ اسان کي فڪري لاڙن ۽ قديم انساني سوچن بابت کوج لڳائڻ ۾ صرف هڪڙو فڪري ميدان ڪنهن نه ڪنهن حالت ۾ هزارين نقطن ۽ نشانن جي وڃائڻ بعد به رهي کهي حالت هوندي، به ڪجهه اصليت تائين پهچائڻ جو سبب بنجي ٿو. سو آهي مذهبي رجحان، ڇاڪاڻ ته انسان پنهنجي هر شئي کان وڌيڪ پنهنجي عقيدي سان پيار ڪندڙ رهيو آهي. انسان فطرت موجب پنهنجي پيار تان سڀڪجهه قربان ڪندو رهيو آهي. اهوئي سبب آهي، جو انساني فڪري سرمايي ۾ صرف مذهبي ڪتاب ئي گهڻو عرصو سلامت رهيا آهن. قديم انساني سرگرمين جي جانچڻ ۽ پرکڻ لاءِ مذهبي ڪتاب ئي وڌيڪ جٽاءَدار سرمايو رهيا آهن. انهي لاءِ محققن مذهبي ڪتابن جي رهيل کهيل سرمايي مان نتيجا اخذ ڪري ماضي کي ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. انهي ڪري سرسوتي تهذيب جي انساني لاڙن رجحانن ۽ فڪري محرڪات جي ڳولا لاءِ جيسيتائين ڪا جديد سائنسي تحقيق سامهون اچي، تيسيتائين اسان کي به مذهبي ڪتابن، مذهبي قديم پوڄا گهرن جي آثارن، قديم ماڳن جي آثارن مان مليل نشانن جي آڌار تي پنهنجي راءِ قائم ڪرڻي پوندي. سرسوتي تهذيب جي دائري ۾ آيل ايراضي جي قديم آثارن جي مشاهدي مان اسان کي سرسوتي تهذيب جي ماڻهن ۾ ٽن مذهبن جي پوئلڳي جا اهڃاڻ ملن ٿا. جيڪي مذهب هندو ڌرم، شوَ پنٿ، ٻڌڌرم ۽ جين ڌرم آهن، انهي لاءِ اچو ته انهن مذهبن جي باري ۾ ڪجهه مطالعو ڪريون.