اڇڙي ٿر جون ڍنڍون
مٺي پاڻي جون ڍنڍون: اڇڙي ٿر ۾ انگريزن جي قبضي کان اڳ ۾ خوبصورت ڍنڍن جو هڪ دل موهيندڙ نظارن سان ڀرپور ڄار هو، پر انگريزن طرفان سنڌو درياه تي بئراج اڏڻ حرتحريڪ خلاف مارشلائي دور ۾ مکي ٻيلي کي تباهه ڪرڻ ۽ ورهاڱي کانپوءِ چوٽياريون ڊيم جي اڏاوت بعد هتي جون مٺيون ۽ خوبصورت ڍنڍون هڪ طرف پنهنجا دلفريب نظارا وڃائي چوٽياريون ڊيم جو حصو ٿي ويون، ته ٻئي طرف سم جي پاڻي جي وڌڻ سبب کاريون ۽ لوڻياسيون ٿي ويون. هن وقت صرف ڪجهه ڍنڍون جيڪي چوٽياريون ڊيم ۽ ناري جي علائقي جي ويجهو آهن، انهن ۾ مٺو پاڻي موجود آهي. جن ۾کاروڙڍنڍ .رَدا ڍنڍ ، جکرائو ڍنڍ , رتڙو ڍنڍ , موکٽ ڍنڍ، لڙ واري ڍنڍ ، وغيره مٺي پاڻي جي ڍنڍن ۾ شمار ڪري سگهجن ٿيون. پر انهن ڍنڍن جي پاڻي جو ذائقو به ڏينهون ڏينهن بدلجي رهيو آهي.
اڇڙي ٿر ۾ لوڻ ، سوڍا کار ۽ ٻين ڪيميڪلز واريون ڍنڍون : اڇڙي ٿر جي ڪجهه ڍنڍن يا سنن مان لوڻ ۽ سوڍاکار جنهن کي مقامي ماڻهو کارو سڏين ٿا ۽ ٻيا ڪيميڪل ملن ٿا. اهڙين ڍنڍن يا سنن مان مشهور ڍنڍون يا سنون هي آهن: هڪ نمبر سن ، ٻاندري ، ڀوڏيا سر، پاڻهياري ، کارڙي ڍنڍ , ڪنڊي تل ڍنڍ ، گابن واري ڍنڍ ,.ريٽ ڍنڍ ,.لوڻ کاڻ ڍنڍ ,.اڻھنيار ڍنڍ کارو.دٻڪ ڍنڍ , پورچنڊ .پکيارو ڍنڍ. ڇڇ ڍنڍ ، گابن واري ، بکيارو ، ڇڇ ، ريت ، اڻهنيار، پور چنڊ سان لاڳو ڍنڍون وغيره . کپري تعلقي ۾ 9 لوڻ جون ڍنڍون آهن، جيڪي موڍاڪر، ٻوسريو، کاروڙ، سنهڙي ، ٻانڊي واري ، جهونو گدام ،برهان واري ، سينهاري۽ پاڻي واري، آهن هڪ ڪيميڪل دم جي نالي سان به لوڻ کاڻين مان ملي ٿو . انهي جا ذخيرا کارهوڙ ڍنڍ جي اتر طرف پنيهل جي آسپاس موجود آهن. هي به هڪ قيمتي ڪيميڪل آهي.
اڇڙي ٿر جي قدرتي وسيلن ۾ انهن ڍنڍن جو به شمار ٿئي ٿو ، جتان هرسال لکين ٽن لوڻ ۽ ٻيا ڪيميڪل حاصل ٿين ٿا . پر هتي جي مقامي ماڻهن کي انهي مان ڪو خاص فائدو نه ٿو ملي . لوڻ ۽ ڪيميڪل ڪڍندڙ مزدورن جي غربت جو فائدو وٺندي، کين تمام گهٽ مزدوري ڏني وڃي ٿي. هتي ڪم ڪندڙ مزدورن جي حالت رحم جوڳي آهي. ٺيڪيدارن جي طرفان انهن مزدورن لاءِ ڪيميڪلن جي اثرن کان بچاءَ لاءِ ڪنهن قسم جي سيفٽي لباس يا جتين جو بندوبست به نه ڪيو ويو آهي. جنهن سبب ڪيترائي مزدور چمڙي جي موذي بيمارين جي وڙ چڙهيو وڃن، افسوس انهي ڳالهه جو آهي، ته انهن مزدورن جي علاج لاءِ به سرڪار يا ٺيڪيدارن طرفان ڪوبه انتظام ناهي. جيڪا ڳالهه وڌيڪ افسوسناڪ آهي .
کاري ۽ لوڻياسي پاڻي جون ڍنڍون : اڇڙي ٿر ۾ کاري يا لوڻياسي پاڻي جو ن به ڪافي ڍنڍون هن وقت موجود آهن. جيڪي فطرتي سونهن سان گڏ آبي جيوت ، پکين ۽ ڪجهه گاهن کي زنده رکڻ جو سبب بڻجن ٿيون. اهڙين ڍنڍن مان ڪجهه ڍنڍون قابل ذڪر آهن. جيڪي هي آهن : باداهو ڍنڍ ، منڇر ڍنڍ ، کروڪي ڍنڍ ، کارهوڙ ڍنڍ ، سنر ڍنڍ ، کاري ڍنڍ ، اڳهمو ڍنڍ.کارهوڙ ڍنڍ ، پنيهل ڍنڍ ، لانرڙو ڍنڍ ، بچل راڄڙ واري ڍنڍ ، پٽيهل ڍنڍ ، مانڱاري ڍنڍ ، ڪڙميچي ڍنڍ ، سارهيجي ڍنڍ ، ڪلانڪر ڍنڍ ، ڳجهڙي ڍنڍ ، ليلانڪر، بڙٿي، سروهي ، پالارو، مٿوڻ، ڪنڙي ، هندو وارو، ڳجهڙي ،پنگڙيو اڪڙو، موڙهل، ڪلر واري ، ڊمن واري، سنهڙي ،ڀٽارو، ڪاهن واري ويرهاڻ ، تڏهڙي ، ٻوٽار، ڪنڊيتل، باداهو ، جکراهو ، چوراٿر، ڪڪو ۽ ٻيون ڍنڍون موجود آهن.
انهي کان علاوهه ڪس يا مهراڻي جي ڀاڱي ۾کپرو کان ويندي چونڊڪو کان به اڳتي تائين پراڻي هاڪڙي درياءِ جي آثارن جي سلسلي سان گڏ ڍنڍن جو سلسلو آهي ، هنن ڍنڍن مان ڪن ۾ لوڻ ، ڪن ۾ کار ۽ ڪٿي مٺي پاڻي جون ڍنڍون به موجود آهن.
نوابشاه کان خير پور جي سوراه ڳوٺ تائين ڍنڍن جو ٻيو سلسلو جيڪو نارا ڪئنال جي سم سبب ٺهيو آهي. جن مان ديهه اڪرو جون ڍنڍون پنهنجي ماحولياتي خوبصورتي سبب رامسر سائيٽون آهن. هنن ڍنڍن ۾ واڳون جو نسل به موجود آهي، جن ۾ڪجهه وقت اڳ واڳون جو ناياب قسم سيسار به شامل هو، جيڪو هاڻي موجود ناهي.