سيد صبغت الله شاهه ثاني سورهيه بادشاهه ( پڳ ڌڻي) رح ، ڇهون پاڳارو.
سيد صبغت الله شاهه سورهيه بادشاهه جو جنم مبارڪ 13 صفر 1327 هجري 1908ع تي ٿيو. ڄمڻ وقت کين سيد قائم علي شاهه به سڏيندا هئا. پر اڳتي هلي سيد صبغت الله شاهه جي نالي سان سڏجڻ لڳا. سندن والد پير سيد شاهه مردان شاهه اول جي وصال بعد جماعت طرفان 9 نومبر 1921ع ۾ کين پڳ ٻڌائي، ڇهين پاڳاري طور تسليم ڪيو ويو. جيئن ته انگريز سرڪار، درگاه راشديه جي پيرن ۽ حر جماعت کي پنهنجو دشمن سمجهندي هئي. جنهن جو فائدو وٺندي ڪجهه مفاد پرست ماڻهو حر جماعت ۽ پير صاحب خلاف انگريز عملدارن جا ڪن پيا ڀريندا هئا. اهو ئي سبب هو، جو پهرين حر هلچل جي ختم ڪرڻ بعد به انگريزن حر جماعت ۽ سانگهڙ جي عوام سان پنهنجا ظلم جاري رکيا. ماڻهن سان جيل ڀرجي وڃڻ بعد معصوم ٻارن ، عورتن ، بيمارن ، ضعيفن کي به لوڙهن ۾ واڙڻ شروع ڪري ڇڏيو هو. پير صاحب شاهه مردان شاهه اول جي نرم پاليسي به ڪارگر ثابت نه ٿي ، فيل مست انگريز ڳوٺن جا ڳوٺ ساڙي برباد ڪرڻ واري ظلم کان باز نه آيو. اهڙي صورتحال ۾ پير صاحب سورهيه بادشاهه کي مسند نشيني ورثي ۾ ملي. انگريزن نئين پير صاحب سان سندس والد وانگر نرم پاليسي تي قائم رهڻ ۽ جماعت ۽ عوام سان ظلم جاري رکڻ جي پاليسي تحت کيس لقب ڏيڻ جي ڳالهه چوري. پير صاحب لاءِ اها فيصلي جي گهڙي هئي، ته هو ذاتي مراعاتون ۽ القاب وٺي حرجماعت ۽ عوام کي اڪيلو ڇڏي، يا انگريزن ۽ سندس ساٿارين جي مخالفت ۽ حڪومتي سختي لاءِ تيار ٿئي. پير صاحب پنهنجي وڏڙن جي وفا کي داغدار ڪرڻ نه ٿي چاهيو، انهي ڪري هن عوام سان گڏ رهڻ ۽ هر سختي سهڻ لاءِ پاڻ کي تيار رکڻ جو عهد ڪيو. پير صاحب انگريز ڪارندن کي حڪومتي القاب وٺڻ جي معاملي تي اهو چئي کين موٽائي ڇڏيو ، “اسان لاءِ جماعت طرفان پاڳاري جو مليل لقب ئي ڪافي آهي ” سندن انهي جواب انگريز عملدارن کي مڇرائي وڌو، هڪ طرف انگريزن پير صاحب کي سيکت ڏيڻ ۽ جهڪائڻ جو فيصلو ڪيو، ته ٻئي طرف خود راشدي خاندان جي ڪن لالچي ماڻهن کي راشدي درگاهه جي گادي نشيني جي آڇ ڪري پاڻ سان ملائي ڇڏيو. پير صاحب تي هڪ نوجوان ابراهيم ڪوري کي يرغمال ڪري رکڻ ۽ هٿيار گڏ ڪرڻ جو الزام لڳائي ڪيس داخل ڪيو ويو. پير صاحب جي وڪيل محمد علي جناح کي به حراسان ڪري کيس مجبور ڪيو، ته هو پير صاحب جو ڪيس نه وڙهي ۽ ورتل في واپس ڪري ڇڏي. محمد علي جناح هڪ شنوائي تي اچي وڪالت نامو داخل ڪري، اڳتي ڪيس وڙهڻ ۽ وڪيل ٿيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. آخر ڪار 28 آگسٽ 1930ع تي انهي جڙتو ڪيس ۾ پير صاحب کي ڏوهاري ڄاڻائي 8 سالن جي قيد بامشقت جي سزا ڏيئي، کين رتناگري جيل ۾ موڪلي ڇڏيو. جيل ۾ مٿس عام قيدين جهڙو سلوڪ ڪيو ويو. کيس رتنا گري کان سواءِ ، مدناپور ، راجشاهي۽ علي پور جي جيلن ۾ رکيو ويو. 1936ع ۾قيد مان آزاد ٿيڻ بعد پير صاحب حالتن جو جائزو ورتو. 1937ع کان حر جماعت کي منظم ڪرڻ شروع ڪيو انهي وقت جي گورنر مسٽر لينسليٽ گرهام پير صاحب سان ملاقات ڪئي، جنهن تي پير صاحب جي مخالفن، مسٽر لينسليٽ گرهام جا ڪن ڀرڻ شروع ڪيا، پر لينسليٽ گرهام جيئن ته هڪ سنجيده ۽ دور انديش ماڻهو هو، جنهن پير صاحب جي مخالفن کي ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو. تاريخ 31 مارچ 1941ع تي گورنر لينسليٽ گرهام بدلي ٿي ويو، سندس جاءِ تي مسٽر هيوج ڊائو سنڌ جو نئون گورنر ٿي آيو. جيڪو هڪ ناعاقبت انديش ، پرمتڙيو۽ ظالم طبيعت جو ماڻهو هو. هن اچڻ شرط سورهيه بادشاهه ۽ جماعت تي سختيون ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيون. نتيجي ۾ پيرصاحب گڙنگ بنگلي سانگهڙ کي ٻئين حر جدوجهد جو مرڪز بنائي. انگريزن کان سنڌ کي نجات ڏيارڻ لاءِ جماعت جي ماڻهن سان رابطا تيز ڪري ڇڏيا. سورهيه بادشاهه اهو فيصلو انگريزن جي سنڌ تي ناجائز قبضي ۽ سنڌ تي حڪمراني دوران سنڌ جي عوام تي بيجا ظلمن خلاف رد عمل ۾ ڪيو. عام طور اهو چيو ويندو آهي، ته جيئن ته انهي زماني ۾ برصغير ۾ انگريزن جي خلاف جدوجهدون هلندڙ هيون، جن کان متاثر ٿي سورهيه بادشاهه وطن يا ڪفن جو نعرو هڻي گوريلا جنگ شروع ڪئي. انهي سلسلي ۾ پير صاحب جي سڀاش چندر بوس سان به ملاقات ٿي هئي. هٽلر جي نازي پارٽي سان به پير صاحب جا تعلقات هئا. اهڙي رپورٽ انگريز جاسوس مسٽر فلپ جي رپورٽن ۾ به ڄاڻايل آهي. ليمبرڪ به حر جدوجهد بابت پنهنجي ڪتاب “ دي ٽيريرسٽ ” ۾ پير صاحب ۽ حرن جي جنگي جنون جي ڳالهه ڪئي آهي. انهي ڳالهه کي جيڪڏهن تحقيقات جي روشني ۾ڏسبو، ته انگريزن جي سنڌ تي قبضي بعد پاڳارا خاندان جي مفاد پرست ماڻهن ۽ موقع پرست جاگيردارن جي چرچ تي انگريزن وري “ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو” جي پاليسي تي هلندي، مسلسل وطن دوست ۽ عوام سان محبت ڪندڙ پاڳارا خاندان سان ۽ سندن جماعت سان ناانصافيون ڪندي آئي. جنهن جا مختصر تفصيل مون هن ڪتاب ۾ هر پاڳاري جي دور ۾ ڄاڻايا آهن. اصل ۾ پير صاحب انگريزن جي ناجائز سنڌ تي قبضي ۽ حڪمراني دوران مسلسل ناانصافين جو حل انگريزن جي وطن مان نيڪالي کي ئي سمجهيو. جيڪو هڪ جائز ردعمل هو. پير صاحب برصغير ۾ هلندڙ جدوجهدن کان متاثر ٿي اهو فيصلو نه ڪيو هو. انهي جي ثبوت طور ڪجهه تاريخي حقيقتن تي غور ڪرڻو پوندو. پهرين ڳالهه ته انگريزن خلاف 1857ع جي جنگ آزادي ۽ حر جدوجهد جي ڪارواين ۾ ڪٿي به هڪجهڙائي نظر نه ٿي اچي. ٻئين ڳالهه ته سڀاش چندر بوس جي پير صاحب سان ملاقات ڪڏهن به نه ٿي هئي. انهي جو ثبوت اهو آهي، ته سڀاش چندر بوس جڏهن 1931ع ۾ آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي جي اجلاس ۾ شرڪت ڪرڻ آيو هو، انهي وقت سورهيه بادشاهه رتناگريءَ جيل ۾ قيد هو. وري 1941ع ۾ جڏهن سورهيه بادشاهه گوريلا جدوجهد جي شروعات ڪري رهيو هو. انهي سال سڀاش چندر بوس نظربندي ٽوڙي جرمني وڃي چڪو هو. انهي ڪري پير صاحب جي ساڻس ملاقات ڪرڻ واري ڳالهه جي ڪٿي شاهدي نه ٿي ملي. ساڳئي نموني جرمني کان هٿيارن ملڻ واري ڳالهه جي به ڪٿان شاهدي نه ٿي ملي. پوري حر جدوجهد ۾ ڪٿي به جرمني جو ٺهيل هڪ هٿيار به نه مليو. نه ئي گڙنگ بنگلي يا حويلي مسمار ڪرڻ وقت ڪو اهڙو جرمني جو هٿيار هٿ آيو. انهي ڪري اهڙيون ڳالهيون يا مسٽر فلپ جون رپورٽون ڪوڙ تي ٻڌل آهن. جيڪي هٿراڌو طور گهڙي انگريزن پاڻ کي بي ڏوهي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. برصغير ۾ هلندڙ جدوجهدن کان متاثر ٿيڻ بابت به ڪا شاهدي نه ٿي ملي. انهي بابت ڏسبو ته ، پير صاحب، مولانا عبيد الله سنڌي جي 1939ع ۾ قائم ڪيل جمنا، نربدا ، سنڌ ساگر پارٽي ۾ شامل ٿيڻ کان انڪار ڪيو هو. جڏهن ته مولانا عبيدالله سنڌي ۽ سورهيه بادشاهه جي وچ ۾ محبت جو رشتو قائم هو. انهي محبت جي رشتي جو ثبوت اهو آهي ، ته جڏهن پير صاحب سورهيه بادشاهه حج تي ويو، ته مولانا عبيد الله سنڌي ساڻس اتي وڏي احترام سان مليو هو ۽ سورهيه بادشاهه جا هٿ چمي کيس امام جو لقب ڏنو هو. سائين جي ايم سيد سان سورهيه بادشاهه جو محبت جو رشتو هو، پر جڏهن سائين جي ايم سيد کيس مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جي آڇ ڪئي، ته سورهيه بادشاهه، سائين جي ايم سيد کي ٽوڪيندي، مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ کان انڪار ڪيو هو. جڏهن سنڌ جا برک ڪانگريسي اڳواڻ ، ڊاڪٽر چوئٿرام، سندس ڀاءُ شامداس ، پروفيسر گهنشام ، مسٽر سڌوا ۽ سيٺ سيتلداس، سورهيه بادشاهه سان گڙنگ بنگلي تي هلي اچي مليا ، ۽ کيس ڪانگريس ۾ اڳواڻي ڪرڻ جي آڇ ڪئي ته، پير صاحب کين ٺُپ جواب ڏيئي، اهو چيو ته اسانجو پنهنجو طريقئه ڪار آهي، مون کي ڪانگريس جي طريقئه ڪار سان اختلاف آهي. مطلب ته ڪٿي به ڪا هڪ به اهڙي شاهدي نه ٿي ملي ، جنهن سان انهي ڳالهه کي مڃجي، ته پير صاحب برصغير ۾ هلندڙ جدوجهدن کان ڪٿي متاثر ٿيل ڏسڻ ۾ آيو هجي. انهي مان اهو ثابت ٿو ٿئي، ته چالاڪ انگريزن طرفان اهي سڀ ڪوڙيون رپورٽون يا ڪوڙيون ڳالهيون تاريخ ۾ شامل ڪري، سورهيه بادشاهه کي جرمني يا ٻين انگريز دشمن قوتن جو ايجنٽ، حر گوريلن کي جنگي جنوني ۽ حر جدوجهد کي ڦرلٽ ڪندڙ وحشي ڌاڙيلن جي ٽولن جون ڪاروايون ڄاڻائي، سنڌ دشمن ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي هئي. افسوس جي ڳالهه اها به آهي، ته اسانجا محقق به انگريزن جي لکيل انهن هڪ طرفين هٿراڌو ڳالهين کي سند بنائي حر جدوجهد جي تاريخي ڪردار کي سنڌ دوست يا وطن دوست آزادي جي تحريڪ ثابت نه ڪري سگهيا آهن. مطلب پير سائين سورهيه بادشاهه انگريزن کي تڙي سنڌ تان ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جي دور کي ختم ڪرڻ ٿي چاهيو. هو برصغير ۾ هلندڙ ڪنهن به جدوجهد کان متاثر ٿي ميدان عمل ۾ نه لٿو هو. نه ئي هو ڪنهن ٻاهرين انگريز دشمن قوت جو ايجنٽ هو.
پير صاحب 1937ع کان ئي گڙنگ بنگلي کي مرڪز بنائي حر جماعت کي منظم ڪرڻ شروع ڪيو هو. جيئن ڪنهن ڏکئي وقت ۾ سنڌ کي ڪم اچي سگهجي. گڙنگ بنگلي تي گڏ ٿيندڙ مريدن ۾ اصلاح پيدا ڪرڻ لاءِ پير صاحب جماعت تي ڪجهه پابنديون به لاڳو ڪيون . جن ۾ ڪنهن به قسم جو نشو نه واپرائڻ ، عورتن کي عاج جا چوڙا پائڻ تي بندش وجهڻ ، عورتن جي لباس ۾ پٺيءَ اگهاڙي وارو گج نه پائڻ ، بالغ ڇوڪرين ۽ بيوهه عورتن کي گهڻو وقت بغير شادي جي نه ويهارڻ، برطانوي ملن جو ٺهيل ڪپڙو نه پائڻ ، هندو مسلم ايڪتا قائم ڪرڻ ، ڳئون ڪهڻ کان پرهيز ڪرڻ، شامل هيون . حرن انهن پابندين تي نه صرف انهي زماني ۾ عمل ڪيو، پر اڄ تائين حر جماعت جا ماڻهو انهن پابندين تي عمل پيرا آهن. انهي زماني ۾ انگريزن طرفان سنڌ کي گهرو ويڙهه ۾ ڌِڪڻ لاءِ مسجد منزل گاهه جو واقعو ڪرائي هندو مسلم فساد برپا ڪيا ويا هئا. پير صاحب حر جماعت کي هندن جي جان ۽ مال جي حفاظت ڪرڻ جو حڪم فرمايو. انگريزن پير صاحب جي پاليسين کي پنهنجي سازشن جي خلاف ڏسي ، ۽ مٿان وري پاڳارا خاندان جي سرڪرده ماڻهن جي چرچ تي ، پير صاحب کي ڪراچي ۾ گهرائي اڻ اعلانيا نطربندي جي جبرجو فيصلو ڪيو. ڪراچي وڃڻ جي حڪمنامي کي ڏسي، وڃڻ کان اڳي پير صاحب اهو محسوس ڪيو، ته انگريز کيس هاڻي نه ڪم ڪرڻ ڏيندا ۽ نه ئي کيس هاڻي گهڻو وقت زندهه ڇڏيندا. انهي ڪري پنهنجي هڪ عقيدت مند ۽ ڀروسي جهڙي مريد نورو وساڻ کي سنڌ مان ٻاهر نڪري ڪنهن ٻئي انگريز مخالف ملڪ ڏانهن نڪري وڃڻ لاءِ سواري ۽ سفري ضرورتن جي جلد پورائي جو ڪم رکيو ۽ ڪراچي روانو ٿي ويو. ڪراچي ۾ کانئس پڇيو ويو ته ، معلوم ٿيو آهي، ته توهان گڙنگ بنگلي تي غازين جي ڀرتيءَ پيا ڪريو، جيڪو هڪ ڏوهه آهي . پير صاحب جواب ۾ چيو ته ، جڏهن مسلم ليگ پنهنجا نيشنل گارڊ ، ڪانگريس پنهنجا والنٽيئر ۽ راشٽريه شيوڪ سنگهه پنهنجا شيوڪ دل رکي سگهي ٿي، ته مون ڪنهن ڏکئي وقت لاءِ پنهنجا حر غازي ڀرتي ڪيا، ته ڪهڙو گناهه ڪيو آهي. انهي تي کيس ٻئي حڪم تائين ڪراچي ۾ رهڻ ۽ ڪيڏانهن نه وڃڻ جو حڪم ٻڌايو ويو. پر پير صاحب جيئن ته انهي ڳالهه کي پهريائين ئي سمجهي چڪو هو. انهي ڪري هن ڪراچي ۾ رهڻ بجاءِ ٻاهر وڃي حر جدوجهد جي اڳواڻي ڪرڻ جي فيصلي تي عمل ڪندي، 9 آڪٽوبر 1941ع تي جيپ ذريعي سفر ڪري گڙنگ بنگلي تي پهتو، جتي بندوبست لاءَ مقرر ڪيل نورو وساڻ موجود نه هو، نه ئي ڪو سنڌ کان ٻاهر وڃڻ جو انتظام ٿيل هو. پير صاحب کي پهريون ڀيرو پنهنجي مريد طرفان ڪيل ويساهه گهاتيءَ تي افسوس ٿيو. انهي بعد پير صاحب 10 آڪٽوبر تي پير ڳوٺ درگاهه تي آيو. پويان پير صاحب طرفان حڪمنامي جي ڀڃڪڙي ڪرڻ تي 13 آڪٽوبر 1941ع تي انگريز سرڪار کيس گرفتار ڪرڻ جو وارنٽ جاري ڪيو . جنهن جي نتيجي ۾ 14 آڪٽوبر 1941ع تي پير صاحب کي گرفتار ڪيو ويو. ڏهن ڏينهن بعد 24 آڪٽوبر 1941ع تي کين هندستان جي سيهوني جي جيل ۾ موڪليو ويو. پويان 26 مئي 1942ع تي بمباري ڪري گڙنگ بنگلو تباهه ڪيو ويو. 22 آگسٽ 1942ع تي حويلي ۽ ڪوٽ تي بمباري ڪري تباهه ڪيا ويا ، پير صاحب جي خاندان کي ڪراچي آڻي مير خدابخش ٽالپر جي بنگلي تي نظربند ڪيو ويو. پير صاحب جي حويلي مان نڪتل سامان جيڪو عدالت ۾ ظاهر ڪري امپريل بئنڪ ۾ جمع ڪرايو ويو انهي ۾ عورتن جا سون ۽ چاندي جا زيور، ڪجهه سڪا ۽ پنج لک رپيا روڪڙا، چوئيتاليهه رائفلون، چوڏهن ريوالور شامل هئا. جيڪي هٿيار مختلف دورن ۾ سندن بزرگن کي تحفي طور مليل هئا . انهن ۾ به ڪو جرمني جو ٺهيل هٿيار موجود نه هو، جنهن مان به پير صاحب جي پرڏيهي ايجنٽ نه هئڻ جي شاهدي ملي ٿي.
پير صاحب کي انگريز سرڪار شهيد ڪرڻ جو فيصلو اڳواٽ ڪري ڇڏيو، انهي کي قانوني ڪاروائي جو برقعو پارائڻ لاءِ 14 جنوري 1943ع تي پير صاحب کي حيدر آباد سينٽر جيل آندو ويو. حر بغاوت ڏوهه ۾ مارشل لا تحت ڪيس هلايو ويو، جنهن ۾ پير صاحب کي نه سندن مرضي جو وڪيل ڪرڻ جي اجازت ملي، نه ڪنهن مددگار کي ملڻ ڏنو ويو، صرف پير صاحب کي هڪ وڪيل ڏيئل مل لالواڻي کي وڪيل ڪرڻ جي اجازت ملي ، پير صاحب جي مرضي محمد علي جناح کي وڪيل ڪرڻ جي هئي، پر نه سرڪار کين اهڙو موقع ڏنو، ۽ نه ئي جناح صاحب وڪالت ڪرڻ تي راضي ٿيو. ڪيس جي 26 ڏينهن جي ڪاروائي ۾ پير صاحب کي سندس وڪيل سان ڳالهائڻ جي به اجازت نه هئي، صرف لکت ۾سورهيه بادشاهه پنهنجي وڪيل ڏيئل مل کي ڪجهه چئي سگهيو ٿي. هي عدالت جي تاريخ جو هڪ اهڙو ڪيس به آهي، جنهن ۾ ڪارواين دوران شاهدن ۽ پير صاحب سورهيه بادشاهه جي وچ ۾ پردو ڏياريو ويو. اهڙي ريت کين آخر ڪار ڦاسي جي سزا ڏني ويئي . جنهن تي عمل ڪندي 13 ربيع الاول 1362 هجري بمطابق 20 مارچ 1943ع تي کين ڦاسي ڏيئي شهيد ڪيو ويو. سندن لاش کي به ڪنهن گمنام جاءِ تي دفن ڪيو ويو، جنهن جاءِ جي اڄ ڏينهن تائين ڪنهن کي به خبر ناهي.