ڇا شهيد الهه بخش سومري کي حرن قتل ڪيو هو؟
عام طور اها ڳالهه انهي وقت جي اخبارن کي نظر ۾ رکندي ڪتابن جي زينت بڻيل آهي، ته حرن شهيد الهه بخش سومري (جيڪو انهي وقت سنڌ جو وزير اعظم هو.) کي قتل ڪرڻ لاءِ اڏيري لال ۽ ٽنڊي آدم جي وچ ۾ تاريخي ڳوٺ ڇراهو هنڱورا يا موجوده وهاب شاهه اسٽيشن جي ڀرسان 17 مئي 1942ع وارو ريل ڪيرائڻ جو واقعو ڪيو. پر انهي ريل گاڏي ۾ چڙهيل شهيد الهه بخش سومرو اوچتو حيدر آباد ۾ لهي پيو، ۽ بچي ويو.انهي حملي مان اتفاقي طور بچي وڃڻ بعد به حرن ئي کيس اڳتي هلي شڪارپور ۾ شهيد ڪيو. انهي ڳالهه جي هن کان اڳ ۾ ڪنهن به محقق ڇنڊڇاڻ نه ڪئي. سڀني انهي ئي ڳالهه کي مڃيو ۽ سچ سمجهي لکيو. حالانڪ انهي وقت جون اخبارون انگريزن جي سنسر شپ جي سخت قانونن تحت نڪرنديون هيون. جيڪا به اخبار سرڪاري موقف سان ٽڪر کائيندي هئي. انهي جي ايڊيٽر يا اخبار جي مالڪ کي جيل جي هوا کارائي ويندي هئي. انهي وقت جي صحافتي تاريخ مان اهڙا ڪيترائي مثال ملي سگهن ٿا. مثال طور انهي دور جي هڪ بيباڪ صحافي محمد هاشم مخلص کي بيباڪي جي اها سزا ملي، جو هو ڪيترائي سال روپوشي جي حالت ۾نالو بدلائي دربدرٿي ڀٽڪندو رهيو. انهي دور ۾ ڪجهه به ٿورو سچ لکندڙ اخبارون به بند ڪيون وينديون هيون. جيئن مثالطور اخبار“ ڳوٺ سڌار” کي بند ڪرايو ويو. انهي ڪري هن دور جي محققن لاءِ اهو ضروري آهي، ته هو صرف انهي دور جي حڪومتي موقف تي اعتبار ڪرڻ بجاءِ ، انگريزن جي مخالف قوتن، سنڌ جي عام ماڻهن ۽ حر ويڙهاڪن جو به موقف اڳيان آڻين، جيئن اصل حقيقتون سامهون اچي سگهن. ٻئي طرف اها ڳالهه به سوچڻ جهڙي آهي، ته آخر شهيد الهه بخش سومري سان حرن جي اها ڪهڙي دشمني هئي، جنهن بنياد تي حر جماعت طرفان کيس قتل ڪرڻ ضروري سمجهيو ويو. انهي ڳالهه جي تصديق لاءِ اسان کي شهيد الهه بخش جي دور جو سرسري جائزو وٺڻو پوندو . آل انڊيا ايڪٽ 1935ع موجب سال 1936ع ۾ سنڌ کي بمبئي کان الڳ ڪيو ويو. ۽ سنڌ جو پهريون گورنر مسٽر لينسيلاٽ گراهام کي مقرر ڪيو ويو ۽ سنڌ کي بمبئي پرڳڻي کان الڳ ڪري خودمختياري ڏني وئي. 1937ع ۾ سنڌ ۾ پهرين عام چونڊ ٿي. پهريون وزيراعظم سر غلام حسين هدايت الله مقرر ٿيو ۽ سال اندر ئي هن جي حڪومت ختم ٿي. 1938ع ۾ الله بخش سومرو سنڌ جو واڳ ڌڻي بڻيو. 1939ع ۾ سکر ۾ هندو ــ مسلم فساد ٿيا، مسجد منزل گاه جو سڀ کان وڏو واقعو پيش آيو. ان جي نتيجي ۾ تحريڪ هلي ۽ الله بخش جي حڪومت 1940ع ۾ ختم ڪئي وئي. ان بعد مير بنده علي خان اقتدار جي ڪرسي تي ويٺو . اپريل 1940ع ۾ شهيد الهه بخش جي صدارت ۾ دهلي ۾ آزاد مسلم ڪانفرنس ٿي ، جنهن ۾ ٻه قومي نظريي موجب ورهاڱي جي مخالفت ڪئي ويئي. ۽ 1941ع ۾ وري ٻيهر الله بخش سنڌ جو وزيراعظم ٿيو. الهه بخش سومري 1942ع ۾ سنڌ جي جلاوطن ٿيل اڳواڻ مولانا عبيد الله سنڌي کي سنڌ ۾ آندو ۽ ڪراچي بندرگاهه تي سندس خود وڃي استقبال ڪيو. الله بخش جي وزارت جي عرصي دوران ئي گورنر هيوج دائو جي حڪم تي سورهيه بادشاهه پير صاحب پاڳاري کي 14 آڪٽوبر 1941ع ۾ گرفتار ڪيو ويو. انهي وقت الهه بخش سومرو سنڌ ۾ نه هو. 20 مارچ 1942ع تي انگريز سرڪار حر تحريڪ کي ڪچلڻ لاءِ سنڌ جي ليجسليٽو اسيمبلي مان حر ايڪٽ منظور ڪرايو. 26 مئي 1942ع تي سنڌ جي گورنر جي حڪم تي گڙنگ بنگلو تباهه ڪيو ويو. وري 22 آگسٽ 1942ع تي پير صاحب جي حويلي ۽ ڪوٽ بارود سان مسمار ڪيو ويو. جن قدمن خلاف 26 سيپٽمبر 1942ع تي شهيد الهه بخش سومري وائسراءِ هند کي احتجاجي خط لکيو ۽ انگريزن کان کيس مليل سمورا القاب واپس ڪري ڇڏيا. جنهن جي نتيجي ۾ کيس ڊسمس ڪيو ويو. 20 مارچ 1943ع ۾ سورهيه بادشاهه پير پاڳاري کي شهيد ڪيو ويو. انهي وقت شهيد الهه بخش سومري جو انگريز حڪومت سان ڪو تعلق نه هو. 14 مئي 1943ع ۾ الله بخش سومري کي به شهيد ڪيو ويو. جنهن قتل ڪيس ۾ 26 سيپٽمبر 1944ع تي خانبهادر محمد ايوب کهڙي کي گرفتار ڪيو ويو. انهي ڪيس ۾ حر جماعت جي محبت فقير کي به ملوث ڪيو ويو هو، جيڪو الزام ثابت نه ٿيڻ سبب عدالت مان انهي ڪيس ۾بري ڪيو ويو، کهڙي کي آزاد ڪرڻ لاءِ ڪجهه سندس ڪجهه هاري حرن کي شهيد الهه بخش جي ڪيس ۾ چالان ڪيو ويو. ڇو ته انهي وقت هر ڪيس ۾ حرن کي ڄاڻائڻ جو رواج هو.اهي هئا اهي واقعا جيڪي هن ڳالهه جي جانچ لاءِ غور طلب آهن. ٻئي طرف سياسي طور الهه بخش پنهنجي سياسي پاليسين موجب هڪ قومپرست اڳواڻ طور سڃاتو ويندو هو. ٻه قومي نظريي خلاف سرگرم هو. ايتري قدر جوهن اپريل 1940ع ۾ ورهاڱي خلاف آزاد مسلم ڪانفرنس به دهلي ۾ ڪوٺائي ان جي صدارت ڪئي. جنهن ڪانفرنس ۾ برصغير جي ٻه قومي نظريي تحت ورهاڱي جي سخت مخالفت ڪئي ويئي. ورهاڱي خلاف قرارداد به پاس ڪئي ويئي . جڏهن 3 مارچ 1943ع ۾ سنڌ اسيمبلي پاڪستان جي حق ۾ قرارداد پاس ڪئي . ته شهيد الهه بخش سومري، سائين جي ايم سيد کي چيو ته : ته ”تون ! (جي ايم سيد) هينئر سمجهين ٿو ته پاڪستان قائم ٿيڻ سان سنڌ جي سڀني مشڪلاتن، مصيبتن ۽ خرابين جو حل حاصل ٿيندو. اهو تنهنجو خيال غلط ۽ ملڪي حقيقتن کان پري آهي. اڳتي هلي توکي معلوم ٿيندو، ته اسان جي مصيبتن ۽ مشڪلاتن جي شروعات ئي پاڪستان قائم ٿيڻ کان پوءِ ٿيندي. شهيد الهه بخش هڪ آزاد خيال ۽ قومپرست هو. هو انهي وقت جي سياسي مانڊاڻ ۾ بلڪل الڳ طور بيٺل هو. ورهاڱي جي سخت خلاف هو. هن جا خيال مولانا عبيد الله سنڌي ۽ شهيد سورهيه بادشاهه سان ملندڙ هئا. اهو ئي سبب هو جو پير صاحب سندس اليڪشن يا مسجد منزلگاهه واري سانحي ۾ سندس مددگار هو. ٻي خاص ڳالهه جيڪا غور طلب آهي ته انهي وقت جي ظالم گورنر مسٽر هيوج ڊائو جي حڪم سان پير صاحب خلاف سڀ ڪاراويون به الهه بخش سومري جي ايامڪاري ۾ٿيون . جيئن الهه بخش سومري ۽ پير صاحب جي وچ ۾ اختلاف پيدا ٿين، يا حر جماعت الهه بخش سومري جي خلاف ڪوسخت قدم کڻي. نتيجي ۾ الهه بخش جي شهادت بعد پير علي محمد راشدي وڌ کان وڌ انهي ڏوهه ۾ حر جماعت کي ملوث ڄاڻائڻ جي ڪوشش ڪئي. کهڙي به پنهنجي جان آجي ڪرائڻ لاءِ حرن خلاف موقف ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. پر عدالت محبت فقير کي ڪيس مان بري ڪري ڇڏيو. اڳتي هلي کهڙو به آزاد ٿي ويو. انهي سموري واقعي ۾ انگريز سرڪار ملوث نظر اچي ٿي. شهيد الهه بخش جا اصل قاتل لڪايا ويا ۽ حرن کي ملوث ڄاڻائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. وڌيڪ ٻئي پاسي ڏسجي ، ته برصغير جي سياسي مانڊاڻ ۾ پير صاحب سورهيه بادشاهه ڪنهن به سياسي پارٽي يا شخصيت سان ٽڪراءَ واري پاليسي نه رکندو هو، ۽ نه ئي حرن ڪنهن سياسي اڳواڻ جو قتل ڪيو. حالانڪ حر تحريڪ سان اختلاف رکندڙ ۽ انگريزن سان سهڪار ڪندڙ ساڻن گڏ گول ميز ڪانفرنسن ۾ ويهندڙ انهي وقت جون سڀ سياسي پارٽيون ۽ انهن جا اڳواڻ هئا. حر جدوجهد کي برصغير جي سياسي جدوجهد ۾ بلڪل اڪيلو ڪيو ويو هو. پر حر تحريڪ ڪنهن به سياسي اڳواڻ يا پارٽي جي خلاف نه ڪو ٽڪراءُ کاڌو ۽ نه ئي ڪنهن جي خلاف ڪو سياسي موقف رکيو. ڇو ته حر تحريڪ جو مقابلو دنيا جي هڪ انهي سامراجي قوت سان هو. جنهن جي بادشاهي تان انهي وقت سج ئي نه ٿي لٿو. انهي لاءِ سائين سورهيه بادشاهه جي اها پاليسي هئي، ته صرف انگريز حڪومت سان ٽڪراءَ کائڻو آهي. باقي انهي وقت جي انگريزن جي سياسي حمايتين سان ٽڪراءُ ناهي کائڻو. انهي ڳالهه جو ثبوت اهو به آهي، ته سورهيه بادشاهه انهي وقت جي انگريزن جي سياسي مددگارن يا مخالفن سان هڪجهڙا تعلقات رکيا ، پير صاحب قيد ٿيڻ کان پهريائين ، قيد جي دوران يا سندس خلاف هلندڙ ڪيس جي دوران قاعد اعظم محمد علي جناح، ايوب کهڙي ، سائين جي ايم سيد ، سرغلام حسين هدايت الله ، سر شاهنواز ڀٽي، مولانا عبيد الله سنڌي، شيخ عبدالمجيد سنڌي ۽ هندو اڳواڻن ڊاڪٽر چوئٿرام، سندس ڀاءُ شامداس ، پروفيسر گهنشام ، مسٽر سڌوا ۽ ٻين سان سٺا لاڳاپا قائم رکيا ۽ انهن مان چڱيون اميدون به رکندو آيو هو. ڪو هڪ به اهڙو مثال نه ٿو ملي، جنهن ۾ سورهيه بادشاهه ڪنهن سياسي شخصيت خلاف سخت رويو رکيو هجي، يا ساڻس ملڻ کان انڪار ڪيو هجي. شهيد الهه بخش سومرو سنڌ جو وزير اعظم ضرور ٿيو. پر هن جا پير صاحب سان ڪي ٽڪراءُ وارا رويا نه هئا. اهوئي سبب هو، جو مسجد منزلگاهه واري هندو مسلم فسادن دوران پير صاحب حرن کي هندن جي حفاظت ڪرڻ جو حڪم فرمايو. ڇاڪاڻ ته پير صاحب شهيد الهه بخش سومري جي حڪومت جو حامي پڻ هو. ڇاڪاڻ ته سومرو صاحب ۽ شهيد سورهيه بادشاهه ڪيترين ڳالهين ۾ سنڌ جي مفاد تحت هم خيال هئا. مثالطور پاڪستان جي ٻه قومي نطريي خلاف ٻنهي جو موقف ساڳيو هو. شهيد الهه بخش سومرو حرن جي معاملي ۾ڪافي محتاط رهيو هو. شهيد الهه بخش سومري جي دور ۾ حر ايڪٽ پاس ته ٿيو، پر حر ايڪٽ تحت ٿيل ڪارواين مان انگريز مطمئن نه هئا . انهي جو ثبوت اهو آهي، ته حر ايڪٽ هوندي به انگريزن فوجي ڪاروائي ڪري 26 مئي 1942ع تي گڙنگ بنگلو تباهه ڪيو. 17 مئي 1942ع تي ٿيل ريل گاڏي ڪيرائڻ واري واقعي کي ڊرامائي انداز ۾ ۽ الهه بخش سومري تي حملو قرار ڏنو ويو. ۽ انهي واقعي کي جواز بنائي رد عمل واري ماحول جو فائدو وٺندي، پهرين جون 1942ع تي حرن خلاف مارشل لا نافذ ڪرڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي . جنهن تي به شهيد الهه بخش سومرو خوش نه هو. انهي جو ثبوت سندس اهو وائسراءِ هند کي لکيل خط آهي. جنهن ۾ هن آزادي پسندن خلاف وحشيانه ڪارواين تي افسوس جو اظهار ڪندي مليل القاب واپس ڪيا هئا. جنهن تي کيس وزارت تان ڊس مس ڪيو ويو. شهيد سورهيه بادشاهه خلاف فوجي عدالت ۾ هلندڙ ڪيس دوران يا شهادت وقت شهيد الهه بخش سومري جو انگريز حڪومت سان ڪو به تعلق نه هو. شهيد سورهيه بادشاهه کي 20 مارچ 1943ع تي ڦاسي ڏيئي شهيد ڪيو ويو. پوءِ آخرڪار شهيد الهه بخش جو ڪهڙو ڏوهه هو . جنهن تي حرن کيس قتل ڪيوهوندو. انهي سمورين حقيقتن جي پوتاميل بعد اهو سوال ٿو پيدا ٿئي ، ته شهيد الهه بخش جو ڪو اهڙو وڏو ڏوهه به نه هو جو حر کيس قومي غدار سمجهي قتل ڪن. شهيد الهه بخش سومري جي قتل بعد ڪيس ۾ گرفتار به خانبهادرمحمد ايوب کهڙو ٿيو، ته پوءِ حرن کي اڳتي هلي تاريخ جي رڪارڊ ۾ شهيد الهه بخش سومري جو قاتل ڄاڻائڻ لاءِ ريل حادثي جي واقعي کي شهيد الهه بخش سومري کي مارڻ جي سازش جو رنگ ڇو ڏنو ويو. آخر ائين ڇو ٿيو؟ انهي سوال جي جواب لاءِ اصل حقيقتن کي ڳولڻ تمام گهڻو ضروري آهي. انهي سوال جي جواب ۾ انهي ريل ڪيرائڻ واري واقعي بابت حر جدوجهد تي گهري نظر رکندڙ ۽ پوري سنڌ مان حر ويڙهاڪن کان انٽرويو وٺي گڏ ڪرڻ کان سواءِ انهي وقت جي انگريز سرڪار جي ريڪارڊ مان حقيقتون گڏ ڪندڙ فقير مير محمد نظاماڻي، هن واقعي جي اصل حقيقتن تان پردو کڻندي ٻڌائي ٿو، ( ياد رهي ته هن واقعي بابت ڪجهه ڳالهيون ڊاڪٽر حميده کهڙو جي مضمون ، ( جيڪو منصور قادر جوڻيجو طرفان ترتيب ڏنل ڪتاب شهيد سورهيه بادشاهه ۾ موجود آهن) سان ملندڙ آهن . فقير مير محمد نظاماڻي جو چوڻ آهي، ته حر جماعت جو هڪ فقير اسماعيل حجام جيڪو شهيد سورهيه بادشاهه جو نظربندي دوران بورچي هو. انهي کي ۽ ٻين فقيرن کي جيڪي سورهيه بادشاهه جي خدمت ۾ نظربندي دوران ڪراچي ۾ رهندا هئا . تن کي جڏهن انگريز آفيسرن سورهيه بادشاهه جي باقاعدي گرفتاري بعد تڙي ڪڍيو، ته هو ڪراچي کان ڳوٺ اچڻ لاءِ جڏهن صبح جو سوير ڪراچي جي سٽي ريلوي اسٽيشن تي پهتو، ته هن کي ريلوي اسٽيشن تي تمام وڏي تعداد ۾ فوج نظر آئي. هن انهي بابت پڇا ڪئي ته کيس معلوم ٿيو، ته هي فوج سانگهڙ ۽ سکر ڏانهن حرن خلاف آپريشن ڪرڻ وڃي رهي آهي. اها خبر ٻڌندي ئي هو تڪڙو ڪراچي کان لاهور ويندڙ مسافر ٽرين ۾ چڙهي ٽنڊو آدم پهتو ۽ گهر وڃڻ بجاءِ سڌو حر ويڙهاڪ اڳواڻ پنهون هنڱوري سان فوج جي ريل گاڏي اچڻ جي ڳالهه ڪئي. پنهون هنڱوري اها ڳالهه ٻڌي، جلد ٻين حر ٽولن جي اڳواڻن ميرو فقير نظاماڻي، مَٽُوءَ خاصخيلي، الهه بچايو خاصخيلي سان جلدي ميٽنگ ڪئي. ۽ ريل گاڏي تي حملو ڪرڻ جو پروگرام ٺاهيو. انهي ريل تي حملي ڪرڻ جي پروگرام جي خبر ڪنهن ماڻهو ذريعي انهي علائقي جي بااثر وڏيري ڄام جان محمد جوڻيجي کي پئي. جنهن جي انگريز آفيسرن سان دوستي هئي. هو جيپ ۾ چڙهي حيدرآباد پهتو ۽ انگريز آفيسرن کي حملي جو اطلاع ڏنو. جنهن اطلاع ملڻ شرط فوج جي ڀريل ريل گاڏي کي حيدرآباد ريلوي اسٽيشن تي روڪيو ويو. پويان لاهور ميل اچي رهيو هو. انهي ريل گاڏي ۾ شهيد الهه بخش سومرو به سوار هو. جيڪو سکر وڃي رهيو هو. جنهن کي حيدر آباد ريلوي اسٽيشن تي ريل مان لاٿو ويو. لاهور ميل کي اڳتي روانو ڪيو ويو. جنهن ۾ ٻين مسافرن سان گڏ سر غلام حسين هدايت الله جو پٽ منور حسين به چڙهيل هو. جنهن ريل گاڏي کي ئي حرن ڳوٺ ڇوراهو هنڱورا يا موجوده وهاب شاهه ريلوي اسٽيشن لڳ پٽڙي اکيڙي ڪيرايو هو. سر غلام حسين هدايت الله جي پٽ کي انگريزي سوٽ پاتل هو. جنهن کي حرن ڀُل ۾ فوجي سمجهي قتل ڪري ڇڏيو. جڏهن حرن ڏٺو ته ريل ۾ عام ماڻهو سوار آهن، ته هنن وڌيڪ قتل عام نه ڪيو. نه ئي ڪا ڦر لٽ ڪئي. سندس چوڻ آهي، ته انهي حملي ۾ شامل ويڙهاڪن کي غلطي مان قتل ڪيل منور حسين جو به ڏک هو. ڇو ته حرن جو مقصد صرف فوج کي مارڻ هو. هنن جي حملي جو مقصد شهيد الهه بخش سومري کي يا ٻين سول ماڻهن کي قتل ڪرڻ جو بلڪل نه هو. پر انگريز آفيسرن انهي حملي کي شهيد الهه بخش سومري تي حملو ڄاڻائي، سنڌ جي سياسي اڳواڻن جون همدرديون حاصل ڪيون. انهي حملي کي جواز بنائي. حرن خلاف سياسي اڳواڻن کي آماده ڪري، سندن حمايت سان حرن خلاف مارشل لا لڳائي ويئي. حرن ۽ عام ماڻهن جو قتل عام ڪيو. جڏهن ته حرن خلاف سخت آپريشن ڪرڻ لاءِ وڏي تعداد ۾ فوج اڳواٽ گهرائي ويئي هئي. چالاڪ انگريزن حر جدوجهد کي ظالمانه انداز ۾ ختم ڪرڻ ٿي چاهيو. ڇو ته پير صاحب سورهيه بادشاهه کي گرفتار ڪرڻ بعد انگريزن سمجهيو ٿي، ته تحريڪ ختم ٿي ويندي. پر سندن سوچن جي برعڪس حرن وڌيڪ منظم ٿي ڪاروايون جاري رکيون هيون. انهي وقت سورهيه بادشاهه جي گرفتاري بعد ملڪي سياست جو ماحول گرم ٿي چڪو هو. جنهن ماحول مان انگريزن کي سندن برصغير جي ورهاڱي واري سازش جي ناڪامي نظر ٿي آئي. انهي ڪري سياسي ماحول کي حر جدوجهد خلاف ڪرڻ سان سندن من جي مراد پوري ٿي ويئي. انهي بعد انگريز سرڪار مارشل لا جي ڪورٽ ۾ جڙتو ڪيس هلائڻ جو ڊرامو ڪري شهيد سورهيه بادشاهه کي ڦاسي ڏيئي شهيد ڪيو. بعد ۾ الهه بخش سومري کي به پير صاحب جي شهادت تي رد عمل پيدا ڪرڻ جي ڊپ کان شڪارپور ۾ شهيد ڪرايو ويو. جن ٻنهي سانحن تي سندن انهي اڳواٽ رٿابندي سان ڪيل پروپئگنڊه سبب سياسي جماعتن طرفان به ڪو خاص ردعمل نه ٿيو. نتيجي ۾ انگريز جڏهن پنهنجي مرضي موجب ورهاڱو ڪري هليا ويا ، پاڪستان 1947ع ۾ قائم ٿيو. پر حرن کي 1952ع تائين دهشتگرد ۽ باغي سمجهي لوڙهن ۾ قيد رکيو ويو. اڃان تائين سنڌ جي سماجي ۽ سياسي مانڊاڻ ۾ حرن کي پنهنجي وجود جو حصو نه ٿو سمجهيو وڃي. حر جماعت ۽ سنڌ جي ماڻهن ۾ هڪ بي اعتمادي جي وڏي خليج موجود آهي. جيڪا ريل جي واقعي کان پوءِ انگريزن طرفان پيدا ڪئي ويئي هئي. اتي هڪڙو سوال ٻيو به پيدا ٿو ٿئي، ته آخرڪار انگريز پير صبغت الله شاهه عرف سورهيه بادشاهه کي غير منصفانه انداز ۾ شهيد ڪرڻ ۽ حر جدوجهد کي بلڪل نيست و نابود ڪرڻ ڇو ٿي چاهيو. يا ٻئي طرف شهيد الهه بخش سومري کي ڊرامائي انداز ۾ قتل ڪرايو. جڏهن ته سندن مرضي موجب برصغير جي ٻه قومي نظريي موجب، هو هندستان ۽ پاڪستان ٺاهڻ بعد وڃڻ وارا هئا. پوءِ هنن ڇو اهڙي ظالمانا روش رکي ۽ تاريخ جي عدالت ۾ ڏوهاري بڻيا ؟ انهي سوال جي جواب کي ڳولڻ لاءِ اسانکي انگريزن جي انهي مجبوري کي ڏسڻ لاءِ ڪجهه انهي دور ۾ انگريزن جي حالتن کي عالمي تناظر ۾ ڏسڻو پوندو ، 1914ع جي پهرين مهاڀاري جنگ کان پوءِ مارڪيٽن جي قبضي جي ڇڪتاڻ ۾ انگريزن نه ٿي چاهيو، ته برصغير جي ساحلي بندرگاهن تي روس جو قبضو ٿئي. انهي ڪري هنن برصغير کي ٻن حصن ۾ ورهائڻ جو فيصلو ڪيو. جنهن فيصلي موجب هنن 1920ع ۾ ئي برصغير مان نڪرڻ جي فيصلي سان گڏ برصغير کي ٻن حصن ۾ ورهائڻ ۽ هتي سندن مرضي موجب قائم ڪيل حڪومتن تي هٿ رکي روس کي روڪڻ ٿي چاهيو. انهي ڪري هنن برصغير جي ماڻهن جي مذهبي عقيدن کي نظر ۾ رکي ٻه قومي نظريي تي هتان جي سياسي قوتن کي گڏ ڪيو. هڪ طرف هندو ته ٻئي طرف مسلمان رياستن جي سوچ کي پکيڙيو. ساڳئي وقت هنن انهي نظريي جي خلاف اصل فتح ڪيل ملڪن جي ساڳي حالت ۾ آزادي چاهيندڙ جدوجهدن کي ختم ڪرڻ ٿي چاهيو. ڇاڪاڻ ته انهي سان سندن منصوبي کي ڇيهو ٿي پهتو. انهي ڪري هنن برصغير ۾ ٻه قومي نظريي جي بنياد تي ڪم ڪندڙ سياسي قوتن تي نرم هٿ رکيو ۽ نج آزادي جي جدوجهدن کي سختي سان ختم ڪرڻ جي منصوبه بندي ڪئي. پوري برصغير ۾ هو آزادي جي هٿياربند سڀني ويڙهن کي تباهه ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا. پر سنڌ جي حر جدوجهد جهڙي مضبوط ويڙهه انگريزن لاءِ وڏو مٿي جو سور بڻجي ويئي. انهي ڪري هنن سورهيه بادشاهه جي پاليسي ۾ لچڪ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. هنن اڻ سڌيون ڳالهيون ڪرڻ جي به ڪوشش ڪئي. پر جڏهن هنن ڏٺو ته شهيد سورهيه بادشاهه ٻه قومي نظريي جي خلاف آهي. هو انگريزن جي وڃڻ بعد سنڌ جي آزادي واري موقف تي بضد آهي، جيڪا ڳالهه سندن برصغير جي ٻه قومي نظريي موجب ورهاست ۾ وڏي رڪاوٽ هئي. جنهن سبب هنن پنهنجو پورو زور حر جدوجهد کي ختم لاءِ استعمال ڪيو. انهي لاءِ ضروري هو، ته وڃڻ کانپوءِ پاڪستان جن اڳواڻن جي هٿ ۾ ڏجي، انهن کي به حر جدوجهد خلاف تيار ڪجي . جيئن سندن نڪري وڃڻ بعد به حر جدوجهد اسري نه سگهي. شهيد الهه بخش سومري کي قتل ڪرائڻ سان، هو انهي ڳالهه ۾ به سئو سيڪڙو ڪامياب ٿي ويا. سمورن حرن کي لوڙهن ۾ واڙي نئون جوڙيل پاڪستان سندن مرضي جي پاسداري ڪندڙ حڪمرانن کي ڏيئي ويا. جنهن ڳالهه جو اهو ثبوت آهي، ته پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ به حر قيد رهيا ۽ اڄ تائين اڇڙي ٿر جي ريگستان ۾ پنهنجي مسئلن جي ڌٻڻ ۾ قيدي بڻيل آهن.