“ايندو نه وري هي وڻجارو”
منهنجي زندگي ۾ جن شخصيتن سان ملڻ ۽ سندن هٿ ۽ جُهڪي پير ڇُهڻ جي آس، آس ئي رهجي وئي تن ۾ ها سائين جي. ايم سيد ۽ شيخ اياز. سائين جي. ايم سيد جو ته سال 1991ع ڌاري سندن سالگرھ جي موقعي تي سن ۾ پري کان ديدار نصيب ٿيو هو، جت پهريون ڀيرو مون سنڌ جي عوامي ۽ قومي شاعر اُستاد بُخاري کي به اسٽيج تي ڪو قومي نظم پڙهندي پڻ ٻڌو ۽ ڏٺو هو. شيخ اياز سان پڻ کوڙ ساري آس هوندي به حيات ۾ نه ملي سگھيس. باقي وفات تي سندس ڀٽ شاھ ۾ آخري ديدار نصيب ٿيو. ۽ نه ڄاڻ ڇو اياز جو مرتيو مون کي ذاتي سانحي جيان شدت سان محسوس ٿيو ۽ کوڙ سارن ڏينهن تائين مون کي هر طرف ويراني ئي ويراني محسوس ٿيندي هئي. جيئن ڪنهن پنهنجي پياري جي مرتيي تي محسوس ٿيندو آهي. مون کي ياد ٿو اچي ته 28 ڊسمبر 1997ع تي نواب شاھ مان، مان ۽ منهنجو دوست عابد مگسي حيدرآباد سنڌي ادبي سنگت سنڌ جي پنجاھ سالا گولڊن جوبليءَ واري پروگرام ۾ جڏهن ممتاز مرزا آڊيٽوريم هال (حيدرآباد) جي در تي پهتاسين ته در تي بيٺل آجيان لاءِ اياز گل، تاج جويو، معشوق ڌاريجو ۽ ٻيا دوست مليا جن جا چهرا لٿل لڳي رهيا هئا پر جلد ئي معشوق ڌاريجي مون کي ويجھو ٿيندي ٻڌايو ته شيخ اياز گذاري ويو آهي. ان ڪري اڄوڪو پروگرام ملتوي ڪندي ان کي اياز جي وڇوڙي ۾ تعزيتي گڏجاڻي طور ڪري رهيا آهيون ۽ پوءِ اهو سمورو پرگرام ڪيئن نه ٽهڪن بجاءِ سُڏڪن ۾ بدلجي ويو هو. جيجي زرينه بلوچ جي آواز ۾ اياز جي شاعري ڪيئن نه روح کي ڌونڌاڙي، ڌونڌاڙي ڇڏيو هو. مون کي چٽيءَ طرح ياد آهي ته مان ڪيئن نه بي ساخته اوڇنگارون ڏئي ساري ماحول کان بي خبر روئي رهيو هئس. ۽ شايد اهو پهريون ڀيرو هو جو کوڙ ساري عرصي کان پوءِ شعوري زندگيءَ ۾ مان ايترو رُنو هئس. سارو پنڊال اياز جي عشق ۾ مبتلا سندس وڇوڙي ۾ هنجون هاري رهيو هو ۽ پوءِ مون اياز سان ايتري روحاني عقيدت ۾ بيتن ۾ ”سُر اياز“ تخليق ڪيو، جنهن ۾ هڪڙو بيت مون لکيو ته:
تنهنجي پيرن کي جُهڪي، ڇُهڻ جي هئي آس،
منهنجي لئه آڪاس، تنهنجي پيرن هيٺ ها.
(باغي)
۽ پوءِ مونکي ياد آهي ته مون ٻه ڀيرا شيخ اياز کي خواب ۾ ڏٺو هو ۽ ساڻس مليو هئس. پهرين خواب ۾ مان مٿين بيت جي ساڀيان، سپني جي صورت ۾ پاتي هئي ته مان اياز صاحب جا جھُڪي پير پيو ڇُهان ۽ اياز صاحب جو هٿ منهنجي مٿي تي آهي. اُهي ٻئي خواب مون پنهنجي ڪنهن نوٽ بُڪ تي تحرير پڻ ڪري ڇڏيا هئا.
شيخ اياز کي ته ادب ۾ اچڻ سان وڏي چاھ ۽ شوق سان پڙهيم. تقريبن اياز جا سڀئي شاعريءَ جا توڙي نثراڻا ڪتاب مون پنهنجي ائپروچ مطابق روح جي گھراين سان پڙهيا. اياز جي ايڏي گھڻ رخي ذهني وسعت جو مطالعو ڪندي لاشعوري طور تي اياز جو اثر منهنجي ڏات تي گھاٽي ڇانو جيان رهيو آهي. اياز جي شاعريءَ جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، سموري ڪائنات کي هُن پنهنجي نگاھ ۾ اهڙو ته فوڪس ڪيو آهي جو فطرت جي ڪابه انگڙائي يا لهر سندس تيز تر نظر کان بچي نه سگھي آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو اياز صاحب سنڌي شاعري جو ڪوبه هڪڙو رُخ نه ڇڏيو جنهن کي اڄ جو شاعر دريافت ڪري سگھي ها. اياز جي پيچري تي ئي سنڌي شاعريءَ جو سفر سگھارين سمتن ڏانهن روان ۽ دوان آهي. نثري اعتبار کان پڻ اياز هڪ اهڙو ڇلندڙ بي ڪران سمنڊ آهي، جنهن جو پڻ ٻيو ڪنارو پائڻ لاءِ اڄ جي ادب ۾ ايتري تخليقي سگھه، حُسناڪي ۽ بين الاقوامي مطالعاتي ۽ مشاهداتي هم آهنگي ڪونه ٿي ملي. اياز صاحب جي گھڻ مطالعاتي ذهني سفر جو سُرور اسان اڄ جي نوجوان لکندڙ لاءِ وڏي اُساھ جو ڪارڻ آهي. اهو ئي سبب آهي جو اياز چيو هو ته مون سنڌي ادب يا سنڌي شاعريءَ کي پنهنجي خيالن ۽ فڪر جي هڪ اهڙي ديوارچين ڏئي ڇڏي آهي جو ان کي ڪنهن به خيال خواب جي اڏام نه اُڪري سگھندي.
اياز جي نثر جي نشي ۾ مخمور ٿي مون ڪئي ڀيرا سوچيو آهي ته آخر اُها ڪهڙي هستي آهي جيڪا انساني ذهن کي ايڏي سُهڻي لفظن جي ڪيمياگري جي فن جي سگھه ۽ سونهن عطا ڪري ٿي. مون اياز جو نثر پڙهي ڪري هميشه موهن جي دڙي جي ڀڙڀانگ گهٽين ۾ رُلندي هڪ عجيب روحاني رمز جي ذائقي واري آنندي ڪيفيت محسوس ڪئي آهي. ان ئي ادب ۽ احترام واري اميد سان مون اياز جا سمورا غزل سهيڙي هي روح جزيرو حيرت جو“ جي روپ ۾ پيش ڪيو آهي. ان ئي عقيدت ۽ اياز تي باقاعده ڪم ڪرڻ جي جذبي تحت مان اياز جا دنيا جي مختلف شخصيتن تي لکيل انڊلٺي رنگن نما نوٽس سهيڙي ”هيرا ته ڏسو“ جي ڪتابي روپ ۾ پيش ڪيان پيو. (جيڪو نالو منهنجي دوست ستار سُندر جي چوند آهي) ڇو ته اياز جي مطالعي جي رنگيني جا سڀئي رنگ اڄ جي نئين توڙي پراڻي ليکاري لاءِ نئين مطالعاتي سفر جو رستو کوليندا. ڇو ته بقول شيخ اياز جي ته ”ڪتين ڪر موڙيا جڏهن“ جي مهاڳ ۾، ۽ شاعريءَ ۾ ڪيترن ئي اهڙين شخصيتن، تحريڪن تاريخي واقعن، ۽ جاين ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جن سان سنڌ جو نئون نسل واقف نه آهي. ممڪن آهي ته پوري ننڍي کنڊ جو نئون نسل واقف نه هجي. ان ڪري مان ڪتاب جي آخر ۾ انهن نالن وغيره تي نوٽ ڏيڻ ٿو چاهيان. هيل تائين اهي نوٽ ٻه سؤ صفحا کن ٿي ويا آهن ۽ اڃا مون کي سؤ کان مٿي شخصيتن تي نوٽ لکڻا آهن . ان ڪري مون ”ڪتين ڪر موڙيا جڏهن“ جي اڳين رٿا کي ريٽي، ٽن حصن ۾ ورهايو آهي. اهي نوٽ لکڻ مهل مون کي ڪيئي ڪتاب ڏسڻا پيا ۽ ڪڏهن پنهنجي حافظي تي مدار رکڻو پيو. ڇو ته ڪيئي ڪتاب جن ۾ مون اهي حوالا پڙهيا آهن ياد نه پئي آيا. انهن ۾ خاص ڪتاب جن مان مون انهن نوٽن لاءِ مواد حاصل ڪيو، سي هئا – ”دنيا جو ادب“، ”فلسفي جي ڊڪشنري“، ”ايشيا جي فلسفي جي ڊڪشنري“، ”دنيا جي سياست جي ڊڪشنري“، ”پيٽر بروڪ سمٿ جا ”اڻ –سمجھايل 5 پنج ڪتاب، ڪوليئرس اينسائڪلو پيڊيا (1991ع جي اشاعت)، سي، اي جُنگ جا پنهنجا ڪتاب ۽ هُن تي لکيل ڪتاب فلسفي جي تاريخ، مائڪل اينجيلو، پڪاسو وغيره، آرٽسٽن تي لکيل ڪتاب، حڪمائي اسلام، اسلامي اينسائيڪلوپيڊيا، ڪبير، غالب ۽ مير تي سردار جعفري جو لکيل ڪتاب، پيغمبرانِ سخن، يو. ايس .اين آر ، جو سالنامون 90ع، ووڊ ڪاڪ جو انارڪزم تي ڪتاب، آڪسفورڊ جي اينسائيڪلو پيڊيا آف دي آرٽس وغيره، ايم اين راءِ هڪ ڪتاب لکيو هو، انقلابي جي لئبريري، جنهن ۾ هن انهن ڪتابن جا نالا ڏنا هئا، جن هُن جي انقلاب جي نظرئي کي متاثر ڪيو هو. مان اهڙي طرح هڪ شاعر ۽ اديب جي لئبريريءَ، نالي سان ڪتاب جي باري ۾ سوچي رهيو آهيان ۽ انهن سڀني ڪتابن جا نالا ٽي چار سؤ صفحن تي مُشتمل ڪتاب ۾ ڏيڻ چاهيان ٿو جن منهنجي نظم ۽ نثر تي اثر ڇڏيو آهي.
بخشل باغي
2009-2-16
”هيرا ته ڏسو“، ڪنڪر نه هڻو، ايندو نه وري هي وڻجارو،
ڪجهه ڏات ڏِسو، پوءِ بات ڪريو، هي شور اجايو آ پيارا !
(شيخ اياز)