اوسپينسڪي
اوس پينسڪي جي نالي سان منهنجي واقفيت مرحوم اي. ڪي بروهيءَ 1951ع ۾ ڪرائي هئي. جڏهن اوس پينسڪيءَ جو ڪتاب Tertium Organum ڇپيو هو. مان هن کي سکر ۾ ڪنهن ڪانفرنس جي افتتاحي تقرير لاءِ دعوت ڏيڻ ويو هوس، جنهنجي صدارت مون ٿي ڪئي. مان ڀانيان ٿو هو ان وقت پاڪستان جو وزير قانون هو. تحفي طور مان هن وٽ ٻه ڪتاب کڻي ويو هوس. موٽ ۾ هن مون کي اوس پينسڪيءَ جو مٿيون ڪتاب ڏنو هو. اهو ڪتاب اڃان مون وٽ اي. ڪي بروهي جي دستخط سان موجود آهي. اوس پينسڪي، هڪ رياضيات جو ماهر به هو ۽ صوفي به هيو. جنهن جي فلسفي ۾ پهرين حصي ۾ خشڪ منطق هيو ۽ ٻئي حصي ۾ اتساهيل بصارت ۽ مشاهدو هيو. پنهنجي فلسفي جو بنياد هن عام طرح ڄاتل نظرئي (Fourth Dimension) تي رکيو هو. ان لفظ جي معني آهي لنبائيءَ/چوڙائيءَ ۽ گھرائيءَ کان پوءِ پيمائش جو چوٿون طريقو. ان جي ذريعي هن مشرقي تصوف ۾ مغربي فلسفي جي عقل پسنديءَ جي وچ ۾ پُل ٺاهي هئي – جا ڳالهه هن کان اڳ ڪوئي به پڪ سان چئي نه سگھيو هو. Tertium Organum جي معنى آهي ” خيال جو نئون ضابطو“ اهو پهريون ڪتاب هو، جنهن ۾ نئين رياضيات ۽ آئن اسٽائن جي نظريه اضافيت (Theory of relativity) کي فلسفي جي نقطه نگاهه کان ڏٺو ويو هو. اوس پينسڪي 1878ع ۾ ڄائو هو. جيتوڻيڪ هن ماسڪو يونيورسٽي مان فطري سائنس ۽ نفسيات ۾ گرئجوئيٽ ڪيو هو. هن فيصلو ڪيو ته هن کي ليکڪ ۽ اخبار نويس ٿيڻو هو.
ڪجھه سال پوءِ هن اٽليءَ، يونان، مصر، ڀارت ۽ سري لنڪا جو سفر ڪيو. جڏهن هو روس موٽيو ته هو يوناني صوفيءَ گرجيف (Gurdjieff) جو پوئلڳ ٿيو. اوس پينسڪي، سينٽ پيٽرسبرگ ۾ گھر ڪري ويٺو، جيستائين هن کي 1917ع جي انقلاب پنهنجي جنم ڀونءِ مان نيڪالي ڏني. هن جا دوست ڪيترائي سال هُن جي تلاش ڪندا رهيا پر هن کي ڳولي نه سگھيا ۽ نيٺ هو هنن کي قسطنطنيه ۾ ابتر غريبيءَ جي حالت ۾ مليو، جتي هن ڏيڍ لک روسين سان گڏ جلاوطنيءَ ۾ پناهه ورتي هئي. اتي هن کي خبر پئي ته آمريڪا ۾ Tertium Organum ڇپجي چڪو هو. ان جي ڇپائي مان جيڪي پئسا هن کي مليا، اهي کڻي هو انگلنڊ هليو ويو. لنڊن ۾ ٻيهر گرجيف سان مليو ۽ هن تي ڪيئي ليڪچر ڏنائين ۽ آخر لنڊن ۾ گرجيف انسٽي ٽيوٽ قائم ٿي. ڪيئي اهلِ ادب اوس پينسڪيءَ وٽ پڙهيا ۽ هن سان گڏ ڪم ڪيائون. اوس پينسڪيءَ پوءِ لنڊن جي ٻهراڙي ۾ هڪ مرڪز قائم ڪيو جتي هو پنهنجي زندگيءَ جي فلسفيءَ تي ليڪچر ڪندو هو. هو ضرور مري ويو هوندو پر هن جي موت جي تاريخ مون کي معلوم نه ٿي سگھي آهي.