البيروني، ابوريحان
(9 سيپٽمبر 973ع کان 13 سيپٽمبر 1048ع تائين)
محمد بن احمد الخوارزمي، البيروني، مشهور مسلمان سائنسدان، ارضيات، تاريخ، لسانيات، رياضي ۽ نجوم جو ماهر هو ۽ وچ ايشيا جي رياست خيوا (خوارزم) جي ويجھڙائي ۾ پيدا ٿيو هو. ان وقت عراق جي خاندان جي حڪومت هئي. شاھه خوارزم احمد بن محمد جو سؤٽ ابو نصير منصور بن عليءَ، البيروني تي پنهنجو هٿ رکيو ۽ تعليم ڏياري ۽ ڪجھه عرصي کان پوءِ جڏهن آل – عراق جي حڪومت ختم ٿي وئي، تڏهن البيرونيءَ وطن ترڪ ڪيو ۽ جرجان جي قابوس وٽ درٻار ۾ ويو. 995 ع ۾ البيروني جرجان پهتو جتي هن کي پذيرائي ملي. هُن پنهنجي پهرين تصنيف ”آثار باقيه“ سنه 1000ع ۾ لکي ۽ ان کي قابوس جو نالو ڏنو ويو. خوارزم ۾ حالتون بهتر ٿيون ته البيروني اتي موٽي آيو ۽ علي بن مامون جي دربار ۾ زندگي گذارڻ لڳو. اتي هن جي ملاقات بو علي سينا سان ٿي. ٻئي پنهنجي دؤر جا عظيم دانشور هيا. علي بن مامون جي وفات کان پوءِ ٻئي هن جي ڀاءُ ابوالعباس مامون جي دربار سان وابسته رهيا جو 1009ع ۾ خوارزم جي تخت تي ويٺو. 1016ع ۾ عوام هن کي قتل ڪري ڇڏيو ۽ ٻئي سال محمود غزنوي خوارزم کي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪري ڇڏيو. بوعلي سينا ۽ ٻيا عالم ته اتان هليا ويا، مگر البيروني محمود غزنويءَ جي دربار ۾ رهيو. 1017ع ۾ البيروني غزني آيو. ٻي سال اتي هڪ رصد خانو (Observatory) قائم ڪيائين ۽ ٻه سال مطالعي ۾ گذاريائين. ان کان پوءِ هن هندستان جو رستو ورتو. ان وچ ۾ محمود غزنوي هندستان فتح ڪري چڪو هو. هندستان ۾ البيروني گھڻو وقت اجمير ۾ گذاريو ۽ هن اتان جا مشهور ڄاڻو ۽ پنڊت ڪٺا ڪيا، جن کان هن قديم علم ۽ سنسڪرت ٻولي سکي. ان کان سواءِ هن هندي تهذيب (سڀيتا) ۽ ثقافت (سنسڪرتيءَ) جو گھرو مطالعو ڪيو. اِهو اُهو وقت هيو، جڏهن سمجھيو ويندو هو ته ڪنهن هندوءَ کان علم حاصل ڪري نه ٿو سگھجي. پر هندو البيروني سان ايترو ريجھيل هئا، جو هُن کي ”وديا ساگر“ چوندا هيا. البيروني انهن جي ڌرمي ڪتاب ”ڀڳوت گيتا“ جو عربيءَ ۾ ترجمو ڪيو. ان کان سواءِ هندي سڀيتا تي هڪ ڪتاب ”ڪتاب الهند“ لکيائين. جنهن جا ٻئي حصا اعظم ڳڙهه اردوءَ ۾ ڇپيا آهن ۽ جو مون پڙهيو آهي.
البيروني هڪ ماهر هيئت دان هيو ۽ ان دؤر ۾ هيئت جي مشاهدن کان غافل نه هيو. هن پنجاب جي مشهور شهرن لاهور، جَهلم، سيالڪوٽ، ملتان، کان سواءِ پشاور جو مشاهدو به ڪيو ۽ اتان قطبي تاري جي بلندي جاچڻ جو ڪم پورو ڪيو. هنن شهرن ۾ زياده تر هن جو قيام ملتان ۽ جهلم ۾ هيو ۽ جهلم جي هڪ ڳوٺ ”نندنان“ ۾ هڪ ڍير تي ويهي هن زمين جي محيط ۽ قطر جي پيمائش ڪئي، جا بلڪل ٺيڪ نڪتي. 1029ع ۾ البيروني هندستان مان واپس ويو ۽ ٻئي سال محمدو غزنويءَ جي دربار سان البيروني وابسته رهيو، جتي هن هيئت ۽ نجوم تي هڪ ڪتاب لکيو. 1040ع ۾ مسعود قتل ٿي ويو ۽ هن جو پٽ مودود تخت تي ويٺو. البيروني جو تعلق ان جي درٻار سان به رهيو، جتي هن جواهرن جي خاصيتن تي هڪ رسالو لکيو ان کان 8 سال پوءِ هو گذاري ويو.
مؤرخ شهزوري لکيو آهي ته، ”البيروني هميشه تصنيف ۽ تاليف ۾ مشعول رهندو هيو. هن جو هٿ قلم ۾ هوندو هيو. اک مطالعي ۾ ۽ دل غور ۽ فڪر ۾، جا ڳالهه هو فقط ماني کائڻ وقت ڇڏيندو هيو. (جڏهن آنءٌ ته ماني کائڻ وقت به پڙهندو رهيو آهيان). هن جون تصنيفون هڪ اُٺ جي بوجهه کان زياده آهن. مؤرخ ياقوت لکيو آهي ته، ”هن، البيروني جي ڪتابن جي فهرست ڏٺي هئي جا 60 صفحن کان مٿي هئي.“
البيروني هر ڳالهه عقل جي ڪسوٽيءَ تي پرکيندو هيو ۽ هن جي ذات، ادب ۽ سائنس جو سنگم هئي هڪ طرف هو عربي، فارسي، سنسڪرت، يوناني، هندي ۽ عبراني ٻولين جو ماهر هيو. ٻئي طرف هو رياضي جا ڏکيا مسئلا به ڄاڻيندو هو. هن هندو مذهب جو مطالعو ڪيو ۽ ان جا مقدس ڪتاب سڌي طرح ان ٻوليءَ ۾ پڙهيا، پر هن جي شخصيت جو دلچسپ پهلو هي هيو ته هن پنهنجو وڏي زندگيءَ ۾ ڪڏهن به سياست ۾ حصو نه ورتو.
منهنجي خيال ۾ البيروني ۾ نه رڳو مشرق جو هر هنر ۽ جينيس هيو پر هو تاريخ جو صحيح معنى ۾ باني به هو. مون ڪٿي پڙهيو هو ته هندستان جي اوائلي تاريخ فقط ڌرمي ڪتابن مان ئي سهيڙي سگھجي ٿي، ڇو ته هندو، مايا جي فلسفي ۾ اعتبار ڪندا هيا ۽ وقت کي نظر جو فريب سمجھندا هيا. ڇاڪاڻ جو تاريخ وقت جو معاملو آهي، هندن اوائلي هندستان جي ڪا به با ترتيب تاريخ نه لکي ۽ تاريخ جو فن هو مسلمانن مان سکيا ۽ انهن ۾ البيروني سڀني کان عظيم هو.