عمر خيام
ابن الفتح بن ابراهيم خيام فارسيءَ زبان جو هڪڙو عظيم، عالمي شهرت جو مالڪ شاعر، رياضي ۽ هيئت جو ماهر هو. طغرل جي حڪومت جي دؤر ۾ هو 1039ع ۾ هُن جي گاديءَ نيشاپور ۾ پيدا ٿيو هو. هن جو پيءُ خيما سبندو هو ۽ ان ڪري ئي هن کي خيام سڏيو ويو، جنهن جي معنى آهي خيمي سبڻ وارا. اهو نالو عمر سان گڏجي ويو، تنهن ڪري هو عمر خيام جي نالي سان سڃاتو ويو. عمر خيام جي شعري عظمت جو اعتراف نه فقط مشرق ڪيو آهي، پر مغرب به ڪيو آهي. هن جون فارسي رباعيون دنيا جي گھڻو ڪري هر مهذب زبان ۾ ترجمو تي چڪيون آهن. شعر جو ذوق رکڻ وارا عمر خيام جي شاعري مان لطف وٺندا آهن. مونکي مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان اڳ ۾ خيام جون سڀ رباعيون ياد هونديون هيو. شاعريءَ ۾ انهن رباعين جو مقام ايترو بلند آهي ۽ هُن کي شاعر جي حيثيت ۾ اهڙي لازاول شهرت حاصل آهي جو شعر ۽ ادب جي محفل ۾ جيڪڏهن عمر خيام جو ذڪر هڪ سائنسدان جي طور ڪيو ويندو آهي، ته ٻڌندڙن کي حيرت وٺي ويندي آهي. جيتوڻيڪ شاعري، جنهن عمر خيام جي موت کان پوءِ هن کي دائمي شهرت ڏني، خود هن جي زندگي ۾ فقط فرصت جي وقت گذارڻ لاءِ هئي ۽ هو رياضي ۽ هيئت جو ڪامل ماهر هيو ۽ هن کي سلجوقي دؤر جو سڀ کان وڏو سائنسدان مڃيو ويندو آهي.
علم ۽ فن حاصل ڪري عمر خيام ترڪستان هليو ويو، جتي هن وڌيڪ تربيت ورتي ۽ پوءِ بخارا جي خاقان جي درٻار ۾ پهتو. بعد ۾ شاهه سلجوقيءَ هن کي پنهنجي درٻار ۾ گھرايو ۽ شاهي رصد گاهه (Observatory) جي تعمير هن جي سپرد ڪئي. عمر خيام کي ابن – سينا جي ويجھڙائي ته نه ملي سگھي، ڇو ته هن جي ڄمڻ کان 2 سال اڳ ابن سينا مري چڪو هيو، پر هن جي شاگردن کان عمر خيام رياض، هيئت ۽ فلسفي جا سبق ورتا. ان ڪري هو ابن – سينا جي فلسفي کان ڏاڍو متاثر نظر اچي ٿو ۽ هُن کي پنهنجي تصنيفن ۾ استاد ڪري ڪوٺيو اٿائين.
هن طب جي تعليم به ورتي هئي. هن ڪيئي ڪتاب تصنيف ڪيا، پر جيڪي ماڻهو اقتدار ۾ هيا، انهن هن ڏانهن توجهه نه ڏني. انڪري خيام جي دل کَٽي ٿي پئي ۽ هو سمرقند هليو ويو، جتي هن جو ڪافي قدر ٿيو. اتي هن پنهنجي مشهور تصنيف، ”جبر و مقابله“ لکي. هن الجبرا تي به ڪجھه ڪتاب لکيا. جيئن ته هو طب تي ڪافي دسترس رکندو هو، بادشاهه جي درٻار ۾ هن جي سڃاڻ هڪ طبيب جي حيثيت ۾ ٿي. هن ڪيترائي ماڻهو شفاياب ڪيا ۽ ان کان پوءِ هن کي شاهي عهدي تي سرفراز ڪيو ويو. آخري وقت ۾ ملڪ شاهه سلجوقيءَ اصفهان ۾ هن لاءِ هڪ رصدگاهه تعمير ڪرائي، جنهن ۾ عمر خيام کي هڪ اعلى آفيسر جي حيثيت ۾ مقرر ڪيو، جتي هن پنهنجون تخليقاتي سرگرميون تيز ڪري ڇڏيون.
مون عمر خيام تي هڪ انگريزي ناول ۾ پڙهيو هو ته غزالي جي چرچ تي هن جو رصد گاهه جلايو ويو. چئي نٿو سگھجي ته اهو ڪيتري قدر درست آهي. 1131ع ۾ هو گذاري ويو ۽ نيشاپور جي قبرستان ۾ دفن آهي. مان جڏهن ننڍو هوس ته منهنجي پيءُ وٽ ڪيئي قانون جا اردو ڪتاب ۽ فارسيءَ جون ڊڪشنريون هونديون هيون، جي هن پنهنجي جهان گرديءَ جي دوران حيدرآباد دکن ۾ خريد ڪيون هيون.
هن وٽ جيڪي شاعريءَ جا ڪتاب هُيا تِن مان ٻه هو ساهه سان سانڍيندو هو ۽ اهي هيا ديوانِ حافظ ۽ رُباعيات عمر خيام. مون کي فرسٽ ايئر تائين اهي ٻئي ڪتاب ياد هوندا ها. ٻنهي جي اردوءَ ۾ معنى ڏنل هئي. انهن ڪتابن مان ديوانِ حافظ اڃان مون وٽ آهي.
مون وٽ عمر خيام جو جيڪو نسخو هو، انهيءَ ۾ پهرين رُباعي ئي گھوماٽي ڏيندڙ هئي:
آمد سحري صداز ميخانئه ما
کاي رند خراباتيءَ ديوانئه ما
برخيز که پُر کنيم پيمانه زمي
زان پيش که پُر کُنند پيمانئه ما
(صبح جو مخاني مان صدا آئي، ته اي منهنجا رندِ خراباتي، اي منهنجا ديوانا
اٿ ته مئي سان پيمانو ڀريون، ان کان اڳ ۾ جو اسان جي زندگيءَ جو پيمانو ڀري ڇڏين!)
اردوءَ جي شاعر آغا شاعر قزلباش، عمر خيام جو منظوم ترجمو ڪيو هو جو مون پنجين درجي ۾ پڙهيو هو. ڪراچيءَ ۾ هن جو پٽ ”ڪتاب محل“ جو مالڪ هو. جڏهن هن مون کي ٻڌايو ته هو آغا شاعر قزلباش جو پٽ آهي (۽ پيءُ واريءَ دليءَ مان اڃان نه نڪري سگھيو هو ۽ اتان جا لطيفا ٻڌائي رهيو هو)، تڏهن مون هن کي ٻڌايو ته مون ننڍي هوندي هن جي پيءُ جو منظوم ترجمو پڙهيو هو ته اِهو ٻڌي هو حيران ٿي ويو هو.