ڪارل مارڪس
(1818ع کان 1883ع تائين)
سڀني سوشلسٽ مفڪرن کان وڌيڪ اهم هو. جنهن مارڪسزم نالي خيالات جو ربط و ضبط ۽ ترڪيب ۽ ترتيب ڪئي. پنهنجي دؤر ۾ هُن کي ڪَنُ نه ڏنو ويو. پر جي سماجي ۽ اقتصادي نظريا هُن ڏنا، اُهي 1883ع ۾ هن جي موت کان پوءِ نهايت تيزيءَ سان ڦهلجي ويا ۽ بي انتها مقبوليت حاصل ڪيائون. 1991ع جي وچ تائين اڌواڌ انسان ذات ۽ اهي ملڪ جن ۾ اها رهندي هئي، مارڪس کان متاثر هيا.
هو 5 مئي 1818ع تي آسودي وچولي طبقي واري يهودي خاندان ۾ جرمنيءَ جي رائين لئنڊ شهر ۾ پيدا ٿيو. هن جا ڏاڏاڻا ۽ ناناڻا، ٻئي يهودي رَبي هيا، پر هن جو پيءُ جيتوڻيڪ هڪ مثالي روشن دماغي (Enlightenment) جي دؤر جو تعلق پسند (Rationalist) هو، مارڪس کي بپتسمي کي هڪ پراٽيسٽنٽ جي حيثيت ۾ قبول ڪيو هيائين، ڇو ته ائين نه ڪري ها ته هُن جي نوڪري هلي وڃي ها. سترنهن ورهين جي عمر ۾ مارڪس کي بان يونيورسٽيءَ ۾ قانون جي شعبي ۾ داخلا ملي، پر هو ان ثقانتي رومانيت جي ماحول کان متاثر ٿيو ۽ ان جو خاص سبب اهو به هيو ته هن جو جينيءَ سان مڱڻو ٿيو، جنهن جو پيءُ اتان جي سماج جو هڪ اهم فرد هيو ۽ جنهن مارڪس جي رومانوي ادب ۽ سينٽ سائمن جي سوشلسٽ تحريڪ ۾ دلچسپي پيدا ڪئي هئي. ٻئي سال مارڪس کي هن جي پيءُ برلن يونيورسٽيءَ ۾ داخلا وٺي ڏني، جا دانشورانه طور وڌيڪ سنجيده هئي، جتي مارڪس چار سال رهيو. برلن ۾ هن رومانيت ڇڏي ڏني ۽ هيگل جي فلسفي کان متاثر ٿيو، جو ٿورو وقت اڳي مري ويو هو. هُن زياده وقت انهن نوجوان دانشورن سان گذاريو، جي هيگل جي اثر هيٺ ها ۽ جن جو اڳواڻ برونو باير هيو. اهي هيگل جي جرمنيءَ جي مذهبي، سياسي ۽ فلسوفاڻي نظرئي کي موڙ ڏئي رهيا ها جو ظاهري طرح قدامت پسند لڳي رهيو هو ۽ جنهن جو هڪ پاسو تخريبي هُيو. پنهنجي ڊاڪٽريءَ لاءِ ٿيسس (مضمون) پوري ڪرڻ کان پوءِ جنهن ۾ ڊيموڪرِٽس ۽ ايپي ڪيورس جا اَڻي جي باري ۾ نظريا ها، مارڪس کي يونيورسٽيءَ ۾ استاد جي نوڪريءَ جي اميد هئي پر جڏهن باير کي ڪُپٿي ويچارن سبب 1842ع ۾ نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو، تڏهن مارڪس اخبار نويسيءَ ڏانهن لاڙو رکيو ۽ ”رهائينش زيتوُنگ“ اخبار ۾ ليک لکڻ لڳو، جا هڪ کاٻي ڌر جي آزاد خيال اخبار هئي، جنهن کي رهائين جا صنعتڪار مدد ڪندا هيا. ٿوري وقت ۾ هُو ان جو ايڊيٽر ٿيو، پر ان تي سرڪار بندش وجھي ڇڏي، ڇو ته ان ۾ مارڪس موسل شهر جي انگور جي مالهين جي ڪنگالپڻي ۽ پوڻائيءَ تي، ۽ ڏک ڏوجھري جي باري ۾ گھڻي ڇنڊ ڇاڻ ۽ چور پچور ڪئي. هن جي دوست فريڊرڪ انجلز پوءِ چيو ته: ”اهو ڪارنامو مارڪس کي سياست مان اقتصادي تعلقات ڏانهن وٺي ويو، جي پوءِ سوشلزم جو بنياد بڻيا. “ 1843ع جي اونهاري ۾ هن جينيءَ سان شادي ڪئي ۽ هڪ وڏو قلمي نسخو لکيائين، جنهن ۾ هيگل جي ان دؤر جي جرمن سياست کي، واضح طور رد ڪيائين. ڇاڪاڻ جو هو هاڻي جرمنيءَ ۾ بيروزگار هيو، هو فرانس ڏانهن لڏي ويو. دراصل ائين ڪرڻ تي هُن کي اِن ڳالهه اتساهيو ته هو سوشلزم ۾ پنهنجي شروعاتي دلچسپيءَ کي اڳتي وڌائي، ۽ هڪ رسالو ڪڍي، جنهن ۾ جرمن نظرئي ۽ فرانس جي ترقي پسند سياست کي مِلائي، پيش ڪري. ان وقت پئرس ۾ ڪيئي سماج وادي متيون هُيون، جي اتي اُٻڙڪا کائي رهيون هيون ۽ پئرس انهن جو مرڪز بڻجي چڪو هو. هُن ان رسالي ۾ مضمون شايع ڪرايو، پر جڏهن جلاوطن جرمن ڪارڪنن سان مليو ۽ جڏهن پئرس جي سياسي ماحول مارڪس تي تيزي سان اثر ڪيو تڏهن هو پاڻ سان گڏ ايڊيٽر ”آرنولڊ ريوگ“ کان الڳ ٿي ويو. ”ريوگ“ ان وقت لکيو ته: ”هِن وقت مارڪس ڏاڍو اونهو اڀياس ۽ اَ ڻ لڀ چَهرائيءَ سان پورهيو ڪري رهيو آهي. . . . . . پر هُن پورو ڪجھه به نه ڪيو آهي، واري سان هر ڳالهه وچ ۾ ڇڏي ڏئي ٿو ۽ ڪتابن جي اکٽ سمنڊ ۾ ٻيهر ٽُٻيون ڏئي ٿو.“
1844ع ۾ مارڪس ڪيئي سلسليوار ليک لکي ورتا، جن تي ”اقتصادي ۽ فيلسوفاڻا نسخا“ يا ”پئرس وارا نسخا“ نالو ڏنائين، جن ۾ هن قطعي طور اشتراڪيت کي اپنايو. ساڳي سال جي سيپٽمبر ۾ هن فريڊرڪ اينجلز سان دوستي رکي، جنهن سان توڙ تائين نڀايائين، اينجلز جو پيءُ مئنچيسٽر جي صنعتي شهر ۾ هڪ ڪپهه جي وڏيءُ ڪوٺيءُ ۾ ڀائيوار هو. هُن، مارڪس کي سرمائيداري ڪاروبار جي عملائتي ڄاڻ ڏني ۽ هن جي مالي مدد لاءِ هڪ هَڪيو تَڪيو ذريعو به پيدا ڪيائين. ٻنهي جي مِترتا پڇاڙيءَ تائين هلي.
1844ع ۾ مارڪس کي پئرس – نيڪالي ڏني وئي، جنهن کان پوءِ مارڪس ساندهه ٽي سال بروسيلز ۾ رهيو ۽ جتي هُن اقتصاديات جو مطالعو جاري رکيو. هو اينجلز جي سونهائڻ هيٺ انگلنڊ ويو، جتي لنڊن ۾ هو انصاف پسند ليگ“ جي اڳواڻ سان مليو، جا جرمن ڪاسبين جي اڌ – ڳجھو ٽولو هئي. بروسيلز ۾ مارڪس لکپڙهه لاءِ ڪاميٽين جو تاڃي پيٽو ٺاهيو، جيئن هو جرمن، فرينچ ۽ انگريز ڪميونسٽن ۽ سوشلسٽن کي ڪَٺو رکي سگھي ۽ هڪ ٻئي سان خيالن جي ڏي وٺ ڪرائي سگھي ۽ هڪ ٻئي جي ڪارواين جي باري ۾ سُڌ سماءُ ڏئي. انهيءَ ۽ پنهنجي تحريڪ ۾ نظرياتي اتحاد پيدا ڪري سگھي. 1847ع ۾ ”انصاف پسندن جي ليگ“ کي وڌيڪ مضبوط نظرياتي بنيادن جي ضرورت محسوس ٿي. مارڪس ۽ اينجلز ئي اهڙا اڏول ٿنڀا هيا، جن کي جڏهن ليگ ويجھو آئي ته هو پٺڀرائيءَ جي سهائتا لاءِ آتا نظر آيا. لنڊن ۾ ٻه ڪانگريسون ٿيون. اصولي طور مارڪس جا رايا ۽ خيال قبول ڪيا ويا ۽ تنظيم تي نئون نالو ”ڪميونسٽ ليگ“ رکيو ويو مارڪس کي اختياري ڏني وئي ته ان جي متن ۽ سٽاءَ کي لکت ۾ آندو وڃي. ان جو نتيجو ”ڪلاسيڪي ڪميونسٽ مئني فيسٽو “ ٿيو ۽ اڃان ان جو مسودو مس ٺاهيو ويو هو ته 1848ع ۾ پئرس ۾ پهريون انقلاب آيو. پهرين ته لوئي فلپ جي حڪومت کان پوءِ نئين آزادي پسند صوبائي حڪومت جي ڪوٺ تي مارڪس اُن شهر ۾ موٽي ويو پر مارچ 1948ع تائين انقلاب پرشيا تائين پهچي چڪو هو ۽ برلن ۾ فريڊرڪ وليم چوٿين کي مجبور ڪيو ويو ته هو چونڊيل پارليامان ۽ پريس کي آزادي ڏئي ۽ نئون آئين تيار ڪرڻ لاءِ اسيمبلي سڏائي؛ ان ڪري مارڪس يڪدم ڪَلون ويو، جو پرشيا جي حڪومت هيٺ هيو. هن پنهنجي اخبار نويسي جاري رکي ۽ هڪ نئين اخبار ” رهائشي زيتنگ“ ڪڍيائين، جنهن هن جي ادارت ۾، جرمن پورهيتن ۽ وچولي طبقي جي وڌيڪ ترقي پسند عنصر جي ٻڌيءَ کي اتساهيو. سرءُ تائين انقلاب کي فرانس ۽ آسٽريا جي سلطنت ۾ شڪست ملي چڪي هئي.
مارڪس اڃان تائين اهڙيءَ ٻڌيءَ تي اڙيو بيٺو هو ۽ رڳو پورهيتن جي اميدوارن کي هٿي ڏيڻ کان نابري واري هيائين. اپريل 1849ع ۾، جرمنيءَ ۾ انقلاب جي ڍينگو ڍيري ٿيڻ کان مهينو اڳ، هن پنهنجي حڪمت عمليءَ ۾ ڦير آندو ۽ پورهيتن جي الڳ سياسي ڪاروائيءَ جو پاسو کنيو، پر ان وقت ڏاڍي دير ٿي وئي هئي. پوءِ مارڪس پئرس موٽيو ۽ هن کي ان ڳالهه تي ويساهه هو ته ٻرندڙ جبل جو منهن ڦاٽڻ وارو آهي ۽ اهڙو ڦاٽ ان اڳ ڪڏهن به نه کاڌو هو، پر اهو به ڪونه ٿيو. جولاءِ 1849ع ۾ هن جي شهر – نيڪاليءَ جو ٻيو حڪم جاري ٿيو ۽ آگسٽ ۾ مارڪس سامونڊي رستي انگلنڊ روانو ٿيو ۽ وري هن جي جلاوطنيءَ جون سک ڦٽل، ننڊاکڙيل ۽ اوجاڳيل راتيون شروع ٿي ويون. اتي هن کي پيڙيندڙ پيهندڙ وِلهائيءَ ۽ اڻ – هوند ۾ گھارڻو پيو. هڪ ته مون وانگر مارڪس خرچ پکي جو ليکو چوکو رکي نه سگھندو هو، ٻيو ته هن جي آمدني به ڏاڍي گھٽ هئي. انگلنڊ ۾ پهچڻ کان ٿورو وقت پوءِ مارڪس کي چوٿون ٻار ڄايو. ٻه ٻيا ٻار به هن جي ڪٽنب ۾ وڌيا، پر ترت ئي هن جا ٽي ٻار لاڏاڻو ڪري ويا. هن جون ٽي ڌيئر سامايون ۽ هن جو هڪ ري نڪاحيءَ مان پيدا ٿيل پٽ به بلوغت تي رسيو، پر هو ڪنهن جو پٽ هو، اها ڳالهه اينجلز جي موت تائين ڳجھي رکي وئي.
1886ع ۾ مارڪس، اينجلز کي لکيو، ”منهنجي زال بيمار آهي، ويچاري جيني بيمار آهي. . . . مان ڊاڪٽر گھرائي نه ٿو سگھان، ڇو ته مون کي علاج لاءِ پيسا نه آهن. اٺن ڏهن ڏينهن کان مان پنهنجي خاندان کي روٽي ۽ پٽاٽا کارايا آهن.“
1856ع ۾ هن کي ڪجھه ملڪيت ورثي ۾ ملي ۽ هن گھر ڦيرايو جو ڪافي موڪرو هو؛ پر جنهن ڳالهه کي هن مُنهن مَان لاءِ ضروري سمجھو، ان هن جون مالي مشڪلاتون نئين سر پيدا ڪيون. 1864ع ۾ ئي جڏهن هن جي ماءُ گذاري وئي، تڏهن ان جي ورثي مان ۽ هڪ ڪامريڊ جي وفات کان پوءِ هن جي وصيت مان، هُن کي ايترو مليو جو هو بي فڪري زندگي گذاري سگھيو ٿي؛ پر جيئن مارڪس جون مالي پريشانيون هٽيون، هن جي صحت خراب ٿي پئي ۽ هن کي مٿي کان پيرن تائين ڦُرڙيون نڪري آيون. انهن مونجھارن هوندي به ، مارڪس کي هڪ حُبائتي گھرو حياتي هئي. هو ٻارن سان راند روند کيڏندو هو ۽ سندس هر هفتو سير سواد (پڪنڪ) ۾ کٽندو هو ۽ پڇاڙي جو سڀ گڏجي شيڪسپيئر کي ڳائيندا ها يا ان مان برزبان فقرا ٻڌائيندا ها.
لنڊن اچي، مارڪس وري ڪميونسٽ ليگ ۾ شامل ٿيو هو، ۽ وري صحافتي سرگرمين ۾ حصو ورتو هُئائين، پر اقتصاديات جي مطالعي هن کي ان نتيجي تي پهچايو هيو ته، ”هڪ نئين انقلاب جو هڪ نئين بحران ۾ئي امڪان ٿِي ٿي سگھيو.“ ان کان پوءِ ڏهاڪو سال ڦڙت ۽ اثرائتي سياست کان گوشائتو ٿي ويو ۽ ”سرمائيداريءَ نظام جا مجموعي طور محرڪ قاعدا“ ڳوليندو رهيو. ان وقت هُن جو ڪمائيءَ جو ڪئتائتو ۽ سڌو سنئون ذريعو (اينجلز جي ارسال کان سوا) اهي پيسا ها جي هن کي صحافت مان ملندا ها، جا سيهوڳي سياست جي باري ۾ هئي؛ هو ”نيو يارڪ ڊيلي ٽربيون“ ۾ لکندو هو جا آمريڪا جي هڪ انتها پسند اخبار هئي ۽ جنهن جي سڀني اخبارن کان گھڻي اشاعت هئي؛ هن جا ڪيئي ليک آمريڪا جي گھرو لڙائيءَ تي هوندا ها. مارڪس کي (اينجلز هُن سان سُهمت نه هو) ترقي پذير اتر ۾ وڌيڪ اميد هئي، جو مجسم خودمختيار حڪومت جو بهترين طريقو هو ۽ هن سمجھيو ٿي ته آخر ۾ اهو کٽندو.
نيٺ مارڪس پنهنجيءَ صحافت کي پنهنجي مکيه ڪم ۾ روڪ ۽ مونجھارو سمجھيو جو اقتصاديات جي مطالعي مان نڪتل نتيجي جي مسودي جي تياري هئي. هن ڪيئي قلمي نسخا لکيا، جي هن جي وفات کان پوءِ ڇپيا ۽ مارڪس ”ڪئپيٽل“ جو فقط پهريون حصو مڪمل ڪري سگھيو. انهيءَ ڪم لاءِ، هن دعوى ڪئي ته ”هن پنهنجي صحت، خوشي ۽ خاندان قربان ڪيو هو.“ ان جو هڪ سبب ته اهو هيو ته هو لنڊن ۾ پهرين انٽرنيشنل ۾ ڦاٿل هو جا لنڊن ۾ 1864ع ۾ ٺاهي وئي هئي. اٺ سال مارڪس ان ڪائونسل جي برک ۽ مٿاهين شخصيت هو ۽ کنڊ جي ساريءَ چرپر ۽ هلچل تي بيان بازيءَ جا مسودا ٺاهيندو هو، مثلاً، هن پولن جي آزادءَ لاءِ هلچل کي هٿي ڏني. (روسي بربريت خلاف) آئرلينڊ جي هوم رول واريءَ تحريڪ کي همٿايو، ۽ سماج واد جي تڪراري ڳالهين جهڙوڪ پورهئي جي وقت ۾ ڪميءَ ۽ زمين جي ڪٺي مالڪيءَ تي ليک لکيا. فرسٽ انٽرنيشنل واري دؤر ۾ جي سڀ اهم سياسي واقعا ٿيا، سي هيا فرانڪو – پرشين جنگ ۽ ان جي نتيجي طور ٿيندڙ ”پئرس ڪميون“ جنهن جي تنظيم شهر جي انتها پسندن ۽ محنت ڪشن ڪئي هئي. ڪميون جي خونريزيءَ سان دٻجڻ کان پوءِ مارڪس (جنرل ڪائونسل جي پاران) هڪ لنبو پئمفليٽ ”فرانس ۾ خانه جنگي“ جي عنوان سان لکيو، جنهن ۾ کلم کلا باغين جي حمايت ڪئي وئي. پر انٽرنيشنل ۾ مارڪس جي پوئلڳن ۽ بڪونن جي پوئلڳن جي صفن ۾ ڏارن ۽ ڦيٽارن، ان کي ڇيتيون ڇيتيون ڪري وڌو، ان جي جنرل ڪائونسل جي بئٺڪ جڏهن نيو يارڪ ڦيرائي وئي تڏهن اها ختم ٿي وئي.
پويون ڏهاڪو، مارڪس جي زندگي سوگھي ۽ هٿيڪي هئي. اينجلز مئنچيسٽر جي ڪپهه جي ڌنڌي ۾ پنهنجي پتي وڪڻي ڇڏي ۽ ان مان هن پنهنجي سنگيءَ لاءِ سکي ستابي زندگي هُن کي توشو ڪري ڏني، پر مارڪس ۾ پورهئي ۽ اُدم لاءِ سگھه 1873ع ۾ دل جي دؤري کان پوءِ گھٽجي وئي. ان کان پوءِ ڪيترو وقت هُن سفر ۾ گذاريو ۽ چڱ ڀلائيءَ ۽ هٺ سڄائيءَ لاءِ پاڻ پتوڙيندو رهيو. هو ”ڪئپيٽل“ جي ٻين ڇاپن تي ڪم ڪرت ۾ لڳي ويو. خاص ڪري اڀرندڙ جرمن سوشل ڊيموڪرئٽ پارٽي جي اوسراڻ کان پوءِ. 1881ع ۾ مارڪس جي زال جي وفات، هُن ۾ جياپي لاءِ اتساهه ٿڌو ڪري ڇڏيو ۽ ٻه سال پوءِ پاڻ به 14 مارچ 1983ع تي گذاري ويو.
مارڪس کي سمجھڻ ۾ ٻه دقتون پيش اچن ٿيون. پهريون ته اڪثر مفڪرن وانگر هُن پنهنجا اهم خيال هڪ مکيه ۽ وڏي ڪتاب ۾ نه سهيڙيا ۽ سمويا؛ ٻي ڳالهه جا هن جي پُرجھه ۽ پروڙ جي آڏو اچي ٿي، اُها اِها آهي ته هن پنهنجو ڪم ڪار توڙ تي نه رسايو ۽ پنهنجا اڪثر مسودا نامڪمل ڇڏيا، جي هُن جي وفات کان پوءِ ڇپيا. هُن جي وفات کان پوءِ ڇپيل مکيه لکڻيون اوائلي دؤر جون آهن، خاص ڪري ”اقتصادي ۽ فلسفيانه مسودا“ جن مارڪس جي اشتراڪيت کي هڪ فلسفيانه ۽ انسان دوست پهلو ڏنو، جيڪو هن جي پوئين اقتصادي تحريرن مان نه ٿي بکيو. 1932ع ۾ هن جو هڪ ٻيو ڪتاب ”جرمن نظريو“ جي عنوان سان، جو هن اينجلز سان گڏجي 1845ع ۾ لکيو هو، به شايع ٿيو، جنهن جي پهرئين حصي ۾ مارڪس جي تاريخ جي مادي تصور جي مڪمل وضاحت ٿيل آهي.
1848ع ۾ هن ”ڪميونسٽ پڌرنامو“ لکيو، جا مارڪس جي توريل تڪيل، رچي راس ٿيل لکت آهي، ۽ جنهن ۾ مارڪس جي خيالن جو وڻندڙ اختصار آهي، جيتوڻيڪ ان کي پرچار جو هٿيار بڻايو ويو آهي. فرانس جي 1848ع واري انقلاب جي تجزئي ۾ مارڪس جا مختلف طبقن ۽ رياست جي وچ ۾ دريافت ڪيل ناتا، نهايت باريڪ موشگافيءَ جا حامل آهن، خاص ڪري “Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte” جو، 1852ع ۾ لکيو ويو ۽ ان کان گھٽ درجي جو هڪ ٻيو ڪتاب ”فرانس ۾ طبقاتي جدوجهد“ هيو، جو 1850ع ۾ لکيو ويو.
ان ۾ ڪوئي شڪ نه آهي ته مارڪس جو عظيم ترين ڪتاب ”ڪئپيٽل“ آهي، جنهن جو هن رڳو هڪ حصو لکيو، جو 1867ع ۾ ڇپيو هو. ٻيو ۽ ٽيون حصو جن کي اينجلز ترتيب ڏني هئي، 1885ع ۽ 1894ع ۾ ڇپيا ها. هڪ ضخيم نسخو، جنهن جو نالو ”زائد قيمت جو نظريو“ (Theory of Surplus Value) هو، جو ڄڻ ته ڪئپيٽل جو چوٿون جلد هو، تنهن کي ڪارل ڪاٽسڪيءَ ترتيب ڏني، جو 1902ع ۾ شايع ٿيو. پڙهندڙن جي مارڪس جي ترتيب ۽ سليقي سان تحرير ۾ دلچسپي 1960ع ۾ 1970ع ۾ پيدا ٿي، جڏهن هن جو 800 صفحن جو ڪتاب “Outlines” جو 58 -1857 ع ۾ لکيو ويو هو، شايع ٿيو، جنهن ۾ هن انسان دوستيءَ ۽ اقتصاديات ۽ فلسفي ۾ ڳانڍاپو پيدا ڪيو آهي، اهو ڪتاب ماسڪو ۾ 1941ع ۾ ڇپيو جو مغرب ۾ 1950ع جي وچ ڌاري مهيا ٿي سگھيو. (مون وٽ ماسڪو ۾ ڇپيل ”ڪئپيٽل“ جا ٽي جلد آهن، جن کي آنءُ پوري طرح نه پڙهيو آهي، نه وري ڪنهن سنڌي ڪميونسٽ پڙهيو آهي. مان ته ڪميونسٽ ڪونه هوس، پر بر صغير ۾ گھڻا ڪميونسٽ هوندا، جن اهو ڪتاب پڙهيو هو؟ ممڪن آهي ته ان تي مٿي ماري اڃان به ڪي محقق ”وهابي ڪميونسٽ“ ڪن.)
مارڪس جا ”پئرس ڪميون“ تي پوءِ جا خيال هن ڪتاب ”فرانس ۾ خانه جنگي“ ۾ ڏنل آهن ۽ جرمن اشتماليت تي تنقيد ۾ به آهن، جا هن 1875ع ۾ Critique of gotha programme ۾ ڪئي هئي.
مارڪس، تاريخ، اقتصاديات، سياست ۽ ٻين ڪيترن ئي موضوعن تي خيال آرائي ڪئي آهي، ڇو ته هن جي مهم ۾ سماج جي مڪمل تاويل آهي، ٻيو ته جنهن وقت هو لکي رهيو هو، ان وقت پورهيت طبقي ۾ نظرياتي ٽڪراءُ پيدا ٿي چڪو هو. مارڪس پنهجي راهه کي ”تاريخ جي مادي تاويل“ ڪوٺيو. هُو انهيءَ راءِ جو هيو ته انسان ۽ هن جي فطرت کي سمجھڻ لاءِ پيداواري چرپر جي سمجھه ضروري هئي. بنيادي ڳالهه اها هئي ته آجيوڪا جا وسيلا، فطرت تي اثر ڪري ڪيئن حاصل ڪجن ۽ سي به ٿوري ۾ ٿورو پورهيو ڪري. ”ڪئپيٽل“ ۾ مارڪس مختصر طور پورهئي جي باري ۾ پنهنجو رايو ڏنو ته اهو انسان جي خود – تخليق (Self – Creation) جو ذريعو آهي. پورهيو هڪ ترتيب آهي، جنهن ۾ انسان ۽ فطرت، ٻئي بهرو وٺن ٿا ۽ جنهن ۾ ماڻهو پنهنجي پاڻ ۽ فطرت جي وچ ۾ مادي ردِ عمل جي شروعات ڪري، ان کي ٺيڪ ڪري، باقاعدي هلائي ٿو ۽ ان کي پنهنجي تابع رکي ٿو . . . . ان طرح ٻاهرينءَ دنيا تي اثرانداز ٿي ۽ ان کي بدلائي، هو ساڳي وقت پنهنجي سڀاءَ کي به ڦِرائي ٿو. هو پنهنجي اونگھدڙ وِت ۽ سگھه کي اَؤسرائي ٿو ۽ ان کي هٿ وَسِ رکي، پنهنجي مڃتا ڪرائي ٿو. ڪلپنا، ڀاوَ ۽ ويچار، پوءِ اهي سياسي هجن يا مذهبي يا فلسفيانه، جن جي ذريعي اسان عمل کي سمجھايون ٿا، انهن کي ثانوي اهميت آهي. تاريخ ڪنهن اتفاق جو نتيجو نه آهي، نه وري ان کي وڏن ماڻهن جا عمل صورت ڏين ٿا، ان کان به گھٽ فوق الفطرت قوتن جو ان ۾ دخل آهي؛ اها انساني محنت جي تخليق (گھڻو ڪري لاشعوري) آهي ۽ ان جا مشاهدي جهڙا قاعدا قانون آهن.
پنهنجي تاريخي ماديت جي ڀلي کان ڀلي اختصار ۾ مارڪس چيو: ”پنهنجي زندگيءَ جي معاشي پيداوار ۾ انسان مخصوص تعلق قائم ڪن ٿا، جي ضروري به آهن ۽ انهن جي ارادي کان بي ڪاڻيا ۽ بي پرواهه به آهن. اهي پيداواري لاڳاپا آهن (يعني مڪليت جي باري ۾ لاڳاپا) جي هنن جي مادي پيداواري قوتن جي ترقيءَ جي ڪنهن خاص منزل سان ٺهڪي اچن ٿا. انهن پيداواري لاڳاپن جو تاتپرج ئي سماج جو اقتصادي ماڊاڻو ٺاهي ٿو ۽ اهو ئي سچي پيڙهه آهي، جنهن تي ساري قانوني ۽ سياسي اڏاوت اڏي وڃي ٿي ۽ جنهن سان سماجي شعور جون مخصوص صورتون ٺهڪي اچن ٿيون. مادي زندگيءَ جو پيداوار جي طريقي تي ئي مدار آهي – ان جي طرز زندگيءَ جو، ان جي سياسي، سماجي ۽ دانشورانه زندگيءَ جو“ ڪنهن مخصوص دؤر جي پيداواري قوتن جي ترقيءَ سان، پيداواري لاڳاپا ۽ انهن مٿان اڏيل عمارت، تاريخي غلطين جا زنجير ٿي پون ٿا، جن کي سماج جي ترقيءَ لاءِ ٽوڙي ڇڏڻ گھرجي. گھٽ ۾ گھٽ اولهه يورپ ۾ مارڪس پيداوار جا ٽي طريقا لازم ڄاتا: ڪلاسيڪي، جاگيردارانه ۽ سرمائيدارانه. هن کي اميد ته هئي ۽ هن ان ڳالهه ۾ اعتبار ٿي ڪيو ته پوئين طريقي کان پوءِ ڪميونزم ايندي، جا پهريون پيداوار جو طريقو هئي، جنهن ۾ تضادن جو انت آندو ويندو، يعني اها سماجي طبقا ختم ڪندي ۽ انسان ذات کي پنهنجي مشترڪه مفاد جو شعور ڏيندي.
مارڪس جي دلچسپي ان ۾ هئي ته جاگيرداري دؤر، سرمائيداري دؤر ۾ ڪڏهن ٿو پير پائي. ڪنهن وقت ”ڪئپيٽل“ ۾ سڀني کان وڌيڪ اثرائتا ۽ حيرت جهڙا ٽڪرا ان ڳالهه کي نرنءِ ڪندا ها. جنهن کي هو پراچين ميڙي چونڊي (Primitive accumalution) چوندو هو، جنهن موجب اوائلي جديد زماني جي پورهيتن کان مشترڪه زمينون ۽ ٻي قومي ننڍي پئماني تي مشترڪه مڪليت کسي وئي هئي. اها هڪ ترڪيب هئي، جنهن هڪ طرف آجيوڪا جي سماجي وسيلن ۽ پيداوار کي سرمائي (Capital) ۾ بدلايو ٿي ۽ ٻي طرف پيداوار ڪندڙن کي اجرت وٺندڙ مزدورن کي (Wage labourer) بڻايو ٿي. جي پنهنجي روزگار لاءِ ٻين تي دارو مدار رکي رهيا ها. ساڳي وقت انهيءَ ترڪيب بورجوازي طبقي کي جنم ڏنو هو. انهيءَ طبقي دؤر جديد ۾ سماجي طور پيداوار جي مکيه طريقن تي پنهنجي هڪ – هٽي قائم ڪئي هئي.
اهڙي طرح پيدا ٿيل سرمائيداري نظام جي پري ۽ پتي لاءِ اها حقيقت هئي ته ان جي ٻاهرين ڏيک جي باوجود، سرمائي ۽ محنت جي وچ ۾، پئسي جي ڏي – وٺ ۽ ڪمائي هڪ جيتري نه هئي. ائڊم سمٿ ۽ رڪارڊو جي ڪلاسيڪي اقتصاديات وانگر، مارڪس ان ڳالهه ۾ اعتبار ٿي ڪيو ته شين جي مٽا سٽا جو ملهه (هنن جي کپ ۽ واپرڻ جي ملهه جي ڀيٽ ۾ ) جي ڪَٽ انهن ۾ ڪيل پورهئي سان ڪئي پئي وئي. پر ان ۾ هڪ مونجهارو هيو. حقيقت اها هئي ته محنت ۽ سرمائي جي مٽا سٽا ۾، مزدور کي مٽاسٽا ۾ هن جي پيدا ڪيل شيءِ جي ملهه کان تمام گھڻو گھٽ مُلهه پئي ڏنو ويو. مارڪس انهيءَ عجيب ڳالهه کي زائد قيمت جي نظرئي (Theory of Surplus Value) سان سمجھايو. اينجلز ان نظرئي کي مارڪس جي سڀ کان اهم اقتصادي دريافت ڪوٺيو. ڳالهه جو مول مقصد اهو آهي ته سرمائيداري نظام محنت ڪش جو استحصال ڪري ٿو، جنهن کي پنهنجي پيٽ قوت کان گھڻي وڌيڪ محنت ڪرڻي پوي ٿي يعني هن جي کاڌي، ڪپڙي لٽي، اجهي ۽ هن جي ٻارن ٻچن جي پالنا لاءِ جيڪي گھربل آهي، هو ان کان گھڻو وڌيڪ اپائي ٿو. ٻيو ته سرمائيدار زائد قيمت (Surplus Value) جي اگھه کي ان گُذران جي لڳت کان وڌائيندو رهي ٿو، ۽ يا ته پورهئي جا ڪلاڪ وڌائي ٿو. يا پورهئي کي زور تِکو ۽ وڌيڪ پئداوارڪندڙ بنائي ٿو. پر پوءِ به سرمائيدار جو منافعو گھٽبو رهندو، ڇو ته هن کي چٽا ڀيٽي مجبور ڪندي ته انساني پورهئي جي جاءِ تي هو مشين کان ڪم وٺي، جيڪا سستي ته آهي، پر زائد قيمت (Surplus Value) پيدا نه ٿي ڪري. نتيجي ۾ وڌيڪ استحصال ٿيندو ۽ محنت ڪش جي آمدني، جا هُن پيداوار جي قيمت سان ٺهڪي اچي ٿي، گھٽجي ويندي. سرمائيدارن ۾ چٽاڀيٽي محنت ڪشن ۾ چٽاڀيٽيءَ سان پورَ وڇوٽي رهندي جن کي بي روزگار عوام مان سدائين ڀوءَ رهندو. آخر ۾ مارڪس چيو ته، ”پيداوار جي ذريعن جي مرڪزيت ۽ محنت لاءِ اشتراڪي نظام، ان حد تي پهچندا جو سرمائيداريءَ جا ڇوڏا لهي ويندا ۽ اُهي ٻئي ڳالهيون گڏ نه رهي سگھنديون. اهو نظام ڇِلُ ڇوڏو ٿي ويندو. سرمائيداريءَ جي ذاتي ملڪيت لاءِ ماتمي گھنڊ وڄندو، ڦريندڙ ڦرجي ويندا. (The exproprietors shall be expropriated)
جيتوڻيڪ سرمائيداريءَ پنهنجي اندرين تحرڪ سبب تباهه ٿيڻي هئي، پر تباهي ازخود نه اچڻي هئي. ان لاءِ هڪ انقلابي عمل جي ضرورت هئي، جنهن ۾ پرولتاريت موجوده رياست کي اونڌو ڪري، ذاتي ملڪيت ۽ طبقاتي نظام کي ختم ڪندي.
مارڪس جي نظر ۾ هڪ سياسي انقلاب ضروري هو، ڇو ته رياست، سرمائيداريءَ نظام جي بچاوَ لاءِ هڪ مرڪزي ادارو هُئي. ”سياسي اقتدار“ هن پڌرنامي ۾ لکيو، ”فقط هڪ طبقي جو ٻي طبقي کي پيڙڻ لاءِ منظم اقتدار آهي. جديد رياست جا ڪارفرما (Excutive) فقط هڪ ڪاميٽي آهن جا بورجوازيءَ جا معاملا سنڀاري ٿي.“
مارڪس، رياست ۽ سماجي ادارن ۽ طبقن جو بڻ بڻياد پورهئي جي ورڇ ۾ ڏنو. هن جو ان ڳالهه ۾ ويساهه هو ته رياست، سماج جي اجتماعي مفاد جي مخالفت ڪري ٿي. ڇاڪاڻ جو اها اجتماعيت جو هڪ ”پر فريب تصور، هڪ ٺڳڻو روپ پيش ڪري ٿي ۽ طبقاتي ڪشمش کي ڇُپائي ٿي. تاريخ جي هر دؤر ۾ هر پيداوار جي طريقي، ڪلاسيڪيءَ، جاگيردارانه توڙي سرمائيدارانه، هڪ خاص قسم جي سياسي تنظيم اُڀاري آهي، جنهن مٿاهين طبقي جي مفاد کي اڳڀرو ڪيو آهي. ججھي پئماني تي صنعت ۽ جديد سرمائيداري جي عالمي چٽاڀيٽيءَ ۽ چڙهت، جديد جمهوري آزاد خيال حڪومت کي جنم ڏنو هو. يونائيٽيڊ اسٽيٽس ان جو همعصر مثال هئي. انهيءَ نظام ۾ بورجوازيءَ پنهنجي طبقاتي مفاد کي وڌائي، زور وٺائي سگھي ٿو. مارڪس جي لکت ايڏانهن ڌڪيو ۽ ٿيلهيو پئي ته مغربي يورپ جي صنعتي ترقي يافته مُلڪن ۾ پرولتاري انقلاب ايندو، جيتوڻيڪ پنهنجي پوئينءَ زندگيءَ ۾ هن ان ڳالهه جو اشارو ڏنو هو ته اهو ممڪن آهي ته روس سرمائيداري دؤر تان ورانگھه پائي ٽپي وڃي ۽ پنهنجي روايتي ڪسان – ڪَميون جي طريقي وانگر ڪميونزم وجود ۾ آڻي. اهڙو انقلاب جتي به ايندو، پُر تشدد ٿيندو. مارڪس اهو به مڃيو ته انهن ملڪن جي برعڪس يونائيٽيڊ اسٽيٽس ۽ انگلنڊ ۾ انقلاب اشتراڪيت ڏانهن پر امن ڦير ڦار ۽ تبديليءَ سان ٿيندو. اهو انقلاب ڪڏهن ايندو، ان جي باري ۾ مارڪس ڪجھه به چيو نه آهي. مارڪس جون ڪيئي ٽيڪا ٽپڻيون آهن ته اهڙو انقلاب ڪنڌ تي بيٺو آهي ۽ ڄاڻ ڪڙڪيو، پر هن جون ڪي اقتصادي تحريرون اهڙيون به آهن، جن ۾ هن چيو آهي ته سرمائيدريءَ ۾ اڃان ترقيءَ جو ڪافي امڪان آهي، جيتوڻيڪ مارڪس جو ذهن ان ڳالهه ۾ بلڪل صاف هيو ته پورهيت پنهنجو ڇوٽڪو ۽ نيتارو رڳو پاڻ ئي حاصل ڪري سگھي ٿو. هن کي اهو موقعو نه مليو ته عوام کي مخاطب ٿي چوي ته هڪ انقلابي پارٽي جو مارڪسي عوامي تحريڪ سان ڪهڙو ناتو ٿي سگھي ٿو، ڇو ته اهڙي تحريڪ هن جي موت کان پوءِ ئي وجود ۾ آئي.
جتوڻيڪ مارڪس ان ڳالهه تي زور ڏنو ته: ”هن مستقبل جي رنڌڻي لاءِ رڌ پچاءَ جا نسخا نه ٿي ڇڏڻ چاهيا، پر پوءِ به هن پنهنجي سوچ جا خاڪا ڇڏيا، ڪميونزم انقلاب کان يڪدم پوءِ ممڪن نه هئي، ڇاڪاڻ جو سرمائيداريءَ کان ڪميونسٽ سماج تائين تبديليءَ جي وچ ۾ هڪ انقلابي ۽ ترتيبائتو ڦيرو اچڻو آهي ۽ هڪ طريقي کان ٻي طريقي تائين رسڻو آهي (افغانستان جو انقلاب ته مارڪس جي سوچ جي بنهه منافي هئي ۽ روسي پرولتاري سامراج جو ننگو ڦهلاءُ هو.)
هن جو اهو به خيال هو ته انهيءَ عبوري دؤر ۾ پرولتاريت جي آمريت ضروري آهي. ڪميونزم ۾ تبديليءَ لاءِ ٻه ڳالهيون ضروري هيون:
پهريون ته پيداوار جا ذريعا محنت ڪشن جي جماعت وٽ ڪٺيءَ طرح هوندا ۽ محنت جي پيداوار فقط هڪ قبضي ڪندڙ طبقو زياده وقت لاءِ سڌيءَ طرح دٻائي نه رکندو. ڇاڪاڻ جو سماج جي طبقن ۾ تقسيم گھڻو ڪري پيداواري ذريعن جي مالڪيءَ يا اڻ مالڪي تي نَرنءِ ڪئي، اها ڳالهه هڪ غير طبقاتي سماج جو بنياد رکندي. ٻيو ته رياست درجي بدرجي ختم ٿي ويندي، يعني هڪ طبقي جي تسلط کي سياسي ذريعو ڪري ڪتب نه آندو ويندو. سياسي اقتدار، بيورو ڪريسي ۽ عدليه جون جايون اليڪشن جي ذريعي فرد ڀريندا، جن کي انهن تان هٽائي سگھبو، ڪميونسٽ سماج وڌيڪ اوچيءَ ۽ اتاهين حالت تي پهچي پنهنجن جھنڊن تي لکندو ”هر ڪو پنهنجي لياقت کان وٺي، هر ڪو پنهنجي ضرورت تائين“
ان ۾ شڪ نه آهي ته مارڪس جو سماج جي ويڃاڻ ۾ وڏو هٿ رهيو آهي. هن جو تخيل اهو نه آهي جو ڪجھه مارڪسوادين ”جدلي ماديت“ جي نالي سان هڪ مڪمل ضابطهء حيات ۾ سمايو هو. اها ڳالهه ته هن جي سوچ جدلياتي هئي جا متضاد ڳالهين جي ٽڪراوَ ۽ انهن جي تڪ تور ۾ کُتل هئي، ازخود اشتراڪيت کي آزمائشي ۽ انت ۾ کليل ٿي رکي، ٻيو ته مارڪس هڪ سياسي سرگرم ڪارڪن جي حيثيت ۾ ۽ اقتصاديات جي ماهر جي حيثيت ۾ ڏاڍو بيچينيءَ سان ڪَٺو رهندو هو. اسٽالن هن جي انقلاب جي باري ۾ توقعات جي ستياناس ڪئي، گوربچوف جي پيرسٽووئڪا ان جو ڪفن سبيو، مارڪس جو خواب پورو ٿي نه سگھيو. نه وري هڪ غير طبقاتي سماج وجود ۾ آيو. يوگوسلاويا جي اڳئين وائس پريزيڊنٽ ملوين جلاس چوڻيءَ هڪ ”نئون طبقو“ وجود ۾ آيو. اهو مئنيجر يا ٽيڪنوڪرئٽ طبقو هو، جنهن جو اليا اهرنگ پنهنجي ناول ”The thaw “ (برف رجي وئي) ۾ ذڪر ڪيو، ڊو ڊنٽسوف پنهنجي ناول ”رڳو روٽي لاءِ“ ۾ ان جي مذمت ڪئي ۽ سولزيءَ نٽسن پنهنجا چار ناول ۽ گولگ ”ٻيٽن جو ميڙ“ جنهن ۾ قيدين جي ڪَٺي پَڙاءَ جو ذڪر آهي، لکي روسي ڪميونزم جا ڌاڻا ڪڍي وڌا ۽ ٻيا اهڙا ڪيئي ڪتاب لکيا ويا. نه وري رياست مُرجھائي، جيئن مارڪس چيو هو. اُٽلو اها وڌيڪ مضبوط ٿي وئي، لکين ماڻهو قيد ڪيا ۽ ماريا ويا، ظلم ستم جو نشانو بڻيا ۽ نه رڳو سياست، فن ۽ ادب تي پابنديون لڳايون ويون، پر سائنس تي به بندشون وڌيون ويون. گوربچوف جڏهن اک کولي تڏهن دير ٿي وئي هئي. ڪميونزم جنهن جي قبضي ۾ اڌ دنيا هئي، هڪ تاس جي پتن مان ٺاهيل گھر وانگر اچي پَٽ پئي، هر لتاڙيل، ٽٽل نظرئي وانگر ان جا پوئلڳ اڃا به آهن جي ان کي جوڙڻ چاهين ٿا ۽ اهو نه ٿا سمجھن ته جوڙ سان آئينو ساڳيءَ حالت ۾ اچي نه سگھندو آهي. انسان جو عظيم خواب ٽٽي ٽڪرا ٿي ويو. ان ۾ شڪ نه آهي ته جنهن شخص اهو خواب اتساهيو هو، هڪ عظيم مفڪر ۽ عظيم انسان هو. انسان جا خواب ته پيا هلندا. اهي کُٽڻا ئي نه آهن ۽ پيا نئون نئون روپ وٺندا – حق جا، حسن جا، نيڪيءَ جا خواب جي اڃان ڀَلئون تي ڀل آهن.
علامه اقبال مارڪس لاءِ چيو هو:
آن کليمِ بي تجلي، آن مسيح بي صليب
نيست پيغمبر و ليکن در بغل دارد کتاب
(اهو بنا تجليءَ جي ڪليم ۽ اهو بنا صليب جي مسيح، پيغمبر نه آهي، پر هُن کي بغل ۾ هڪ ڪتاب آهي.)
علامه اقبال اهو ڄاتو ٿي ته تجليءَ کان سواءِ ڪليم نه ٿيندو آهي ۽ صليب کان سواءِ مسيح نه ٿيندو آهي ۽ فقط ڪڇ ۾ ڪتاب کڻڻ سان ڪوئي پيغمبر نه ٿيندو آهي. پيغمبر نه سهين، پر مارڪس جي تاريخ تي امر ڇاپ آهي ۽ هن جي ڪري ماڻهوءَ پهريون ڀيرو چڱيءَ طرح ڄاتو ته ڪنهن به سماج کي سمجھڻ لاءِ ان جي اقتصاديات کي سمجھڻ ضروري آهي ۽ طبقاتي تجزيو، تاريخ ۽ عمرانيات جي ڄاڻ ۾ هَٿي ڏئي ٿو. باقي ان نظرئي، انسان جي روپ ۾ جي نظرئي پرست درندا پيدا ڪيا، اهي هاڻي دنيا کان هرگز لڪل نه آهن. ايئن ڇو ٿيو؟ ڪٿي غلطي ٿي؟ اهو خواب ڪرچيون ڪرچيون ٿي ڇو پکڙجي ويو؟ ڇا ان جو جواب سولزي نٽسن وٽ آهي؟ يا ان تي صديون ڪيئي ڪتاب لکيا ويندا؟