ليونارڊو ڊاونچي
هي پنهنجي دؤر جو بهترين مصور هو ۽ هن کان اڳ ۾ ڪنهن به مصور ايتري اثرائتي نموني زنده انسان پيش نه ڪيا هوندا. هن جي نهايت سوڀياوان ۽ زيبائتي تصوير دراصل ”سنجاب جي پشم واري عورت“ آهي. جيتوڻيڪ موناليزا کي ڪي ماڻهو هن جي بهترين تصوير سمجھندا آهن، هن پهريون نقش 1485ع ۾ چٽيو، جو مِلان (Milan) شهر جي حاڪم جي سُريت جو هيو. هو ٻڏي مئو هيو، جڏهن هن پاڻي ۾ چنڊ جي پاڇي کي نشي جي حالت ۾ پڪڙڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. بهرصورت هو مغرب ۾ ايترو ئي گھڻ صلاحيت وارو انسان هو، جيترو هندستان ۾ امير خسرو. هو نه رڳو مصور هو، پر انجنيئر، انگ وديا (Anatomy) جو باني، رياضي دان، موسيقار، فطرت پرست ۽ فيلسوف، معمار ۽ صنم تراش ۽ هوائي جهاز جو پهريون تصور ڏيندڙ وغيره هيو. مون نه رڳو هن تي لکيل ناول ”مونا ليزا“ پڙهيو آهي، پر هن جون ڊائريون پڙهي حيرت ۾ اچي ويو آهيان ته هن سموري زندگي ڪيتري نه محنت ڪئي هئي. ليونارڊو جنهن جي عمر 80 ورهين کان به مٿي هئي، ساري زندگي ڪنوارو رهيو. هو ونچيءَ جي ٽسڪن شهر ۾ پيدا ٿيو هو. ۽ هڪ فلارين نوٽريءَ جي هارياڻيءَ جو ري نڪاحو اولاد هيو. 1467ع ۾ هن کي ڪنهن مصور وٽ سيکڙاٽ ڪري رکيو ويو هو. 1472ع ۾ ليونارڊو پنهنجي سکيا پوري ڪئي ۽ فلارنس جي مصورن جي انجمن ۾ شامل ٿيو، جيتوڻيڪ هو پنهنجي استاد سان پنج سال ٻيا به ڪم ڪندو رهيو ۽ هن کي فلارنس جي ڪارخاني ۾ وڏي ذميواري سونپي وئي. ليونارڊو جي فني زندگيءَ جا پهريان ڏهه سال مصوريءَ ۾ گُذريا ۽ اڌوريءَ تصوير ”مئگيءَ جي پوڄا“ تي ختم ٿيا. 1973ع ۾ اها ڳالهه واضح ٿي وئي ته ليونارڊو فطرت جي مشاهدي تي نروپرو ۽ سختيءَ سان ڀاڙيو ٿي. ان سان گڏوگڏ هن فني هيئت لاءِ جاميٽريءَ (اقليدس) جي اصولن جي ڳولا ڪئي. اهي ٻه انتها پسند ڳالهيون هڪ ته ذري ڀر تفصيل جي لاءِ هڪ تکي اک ۽ اقليدس (جاميٽريءَ) ۽ رياضيات جي نسبت جو ذريعو، آخر تائين هن جي آرٽ ۽ فڪر جون خاصيتون رهيون.
1483ع ۾ ليونارڊو، فلارينس ڇڏي مِلان ويو ۽ ويهه سال نه موٽيو. اتي هن ڪلاسيڪي ادب ۽ افلاطون جي فلسفي جو ڳوڙهو مطالعو ۽ شاعريءَ ۾ به طبع آزمائي ڪئي. مِلان جي درٻار ۾ اهڙيون ٺاهوڪيون آرائشون ڪونه هيون جهڙيون هن آنديون. اتان جو ڊيوڪ، جو هڪ جنگجو انسان هيو، ان کي اهڙي هن جهڙي ٻهون مُکي ملازم جي ضرورت هئي. ليونارڊو، ڊيوڪ کي لکيو ته هو ايجاد ڪندڙ، انجنيئر، جنگ لاءِ مشينون ٺاهيندڙ ۽ توبون پلٽيندڙ آهي ۽ ڊيوڪ جي پيءُ جو مجسمو ٺاهي سگھي ٿو. رڳو خط جي پڇاڙي ءِ ۾ هن لکيو ته مصوري هن جو پيشو آهي. چڱو جو غالب وانگر نه لکيائين:
سو پُشت سے ہے پیشہ آبا سپہ گری،
کچھ شاعری ذریعہ عزت نہیں مجھے۔
مِلان ۾ آرٽسٽ جا گھڻا ڪُنڊا ڪم هُيا. هن ڊيوڪ جي لاڏلن جا چتر ڪڍيا، درٻار جون مجلسون ۽ شادمانا، ٺاهه ٺوهه ڪري سينگاريا ۽ وڏين ديولين جي اڏاوت ۽ بناوت تي مشورا ڏنا. 1499ع ۾ مِلان کي فرينچ قوم فتح ڪيو ۽ ليونارڊو ويهه سال ڀٽڪندو رهيو. 1500ع ۾ هو مانٽوا ۽ پوءِ وينس ويو ۽ ان کان ٻه سال پوءِ هُن سيزربورگيا جي درٻار ۾ قلعي بنديءَ جي ماهر جي حيثيت ۾ نوڪري ڪئي، جيڪو هڪ بي رحم آزمائو هو ۽ جنهن ميڪاوليءَ جي تصور کي گرمايو هو. ان دؤر ۾ هن مونا ليزا جي تصوير تي ڪم ڪيو ۽ وَلر جي اڏاريءَ تي رسالو لکيو. 1507ع کان 1513ع تائين هن فرينچ سرڪار جي نوڪري ڪئي. هن جون مصروفيتون گوناگون هيون. علم نباتات، علم طبقات الارض (ڀُون وِديا = (Geology ۾ ماحوليات جي مطالعي ۾ مصروف رهيو. هو لڪي ڇپي علم بدن (انگ وديا) ۾ به دلچسپي وٺندو هو ۽ چوريءَ مُردا قبرن مان ڪڍي، انهن جي ڪاٽ ڪُوٽ ڪندو هو. 1513ع ۾ وڏيءَ ڄمار ۾ هو وئيٽڪَن ۾ پوپ لوئي ڏهين وٽ سينٽ پيٽر جي نيئن ديول ٺاهڻ لاءِ ويو هو. جڏهن مائيڪل اينجلو، سسٽين چئپل ٺاهي چڪو هو ۽ ريفل پوپ جي ڪوٺيءَ تي مصوري ڪري رهيو هو. ان وقت هن جي آرٽ ۾ دلچسپي گھٽجي وئي هئي. هو هڪ حيرت انگيز اُڏند کٽولي ٺاهي رهيو هو. هن جي من ۾ هن سنسار جي انت جا چِٽا خيال اچي رهيا هئا ۽ ڀيانڪ خواب ڏسي رهيو هو، جنهن جو اظهار هن پنهنجيءَ لکت ۾ خاڪن ۾ ڪيو آهي.
شايد 1515ع ۾ ليونارڊو، فرانسز 1 جي دعوت تي ويو، هتي پراڻي استاد سان آرٽ ۽ سائنس تي بحث مباحثا ٿيا، جي بادشاهه کي پسند آيا ۽ ڪجھه تعمير سازيءَ ڏانهن به ڌيان ڏنائين. هو 2 مئي 1519 ع تي گذاري ويو.
مونکي ٻن ماڻهن جي زندگيءَ حيرت ۾ وڌو آهي. ليونارڊو ڊاونچيءَ جي ۽ امير خسروءَ جي. امير خسرو نه فقط عظيم شاعر هو، جنهن جي فارسيءَ شاعريءَ کي ايران به تسليم ڪيو آهي، پر شمشير زن ۽ سپاهي به هيو. هو لوڪ ادب جو وڏو ماهر هو ۽ نه رڳو انهن ڪهه مُڪرنين جو باني هو، جي ادبي اهميت واريون ڳجھارتون هُيون ۽ هندستاني ٻوليءَ جي پيڙهه رکي اٿائون، پر اردو شاعريءَ جو به پهريون شاعر هو. هن ههڙيون سٽون به لکيون آهن.
سکھی پیا کو جو میں نہ دیکھوں تو کیسے کاٹوں اندھیری رَتیاں۔
زماني جي حادثن هن جون اهڙيون سِٽون ٿوريون بچايون آهن، پر ان جو مَٽ ساري اردو ادب ۾ نه آهي. هو موسيقيءَ جو وڏو ماهر ۽ خيال جو تخليق ڪندڙ هو. ستار جهڙو ساز هن جي ايجاد آهي.
ڪي ڪي دؤر ڪيترن ئي زماني ساز شخصيتن جا دؤر ٿيندا آهن. ليونارڊو جي دؤر ۾ نه رڳو مائڪل اينجلو ۽ ريفل جهڙا مصور پيدا ٿيا، پر ميڪاوليءَ جهڙو سياست جو ماهر به پيدا ٿيو، جيئن ٽالسٽاءِ جي دؤر ۾ چيخوف، دوستو وسڪي، گوگول، گورڪي (جيتوڻيڪ هو ڪافي ننڍو هو) ۽ شاعر اليگزانڊر بلاڪ ۽ يسينين وغيره پيدا ٿيا.
پهريون رينيسانس جو دؤر روسي انقلاب کان اڳ وارو دؤر هو. اهو نه وساريو وڃي ته اوس پينسڪي جهڙو فلسفي ۽ گرجيف جهڙو صوفي به انهيءَ دؤر ۾ پيدا ٿيو ۽ راس پيوٽين جهڙي حيرت انگيز شخصيت به ان دؤر جي پيدائش هئي.