انارڪزم
يوناني ٻوليءَ جي ”انارڪيا“ (Anarchia) يعني ”قانون جي عدم موجودگي“ مان نڪتو آهي، ۽ هڪ سياسي نظريو آهي، جو هر منظم اختيار کي رد ڪري ٿو. انارڪسٽ چون ٿا ته هر سرڪار بري ۽ ظالم آهي. هو فردن جي هڪ آزاد انجمن چاهن ٿا، جنهن ۾ نه فوج هجي، نه عدالتون، نه قيد ۽ نه وري لکيل قانون هجن. ان لحاظ کان منهجو دوست يوسف شاهين، اهو شعوري طرح نه ڄاڻندي به هڪ انارڪسٽ آهي. هنن جا طريقه ڪار مختلف رهيا آهن. ڪن امن پسنديءَ سان نراج واد اوڏانهن لاڙو چاهيو آهي ۽ ٻين انقلاب چاهيو آهي. انارڪسٽ (نراج واد) روس جي زار الينگزينڊر، اٽلي جي بادشاهه همبرٽ، فرانس جي صدر ڪارنو، آسٽريا جي راڻي اليزبيٿ، يو. ايس. اي جي صدر مئڪن لي (Mickinley) ۽ ٻن ٻين صدرن ”ڪينيڊي ڀائرن“ کي قتل ڪيو هو پر هر سياسي قتل، مثلاً گانڌي، اندرا گانڌيءَ يا راجيو گانڌيءَ يا ٽراٽسڪيءَ جي قتل جو محرڪ انارڪزم ناهي. ليوٽالسٽاءِ (1910ع – 1828ع) هڪ مذهبي انارڪسٽ هيو ۽ ان جو چوڻ هيو ته حڪومت جو وجود عيسائيت سان تضاد رکي ٿو ۽ ماڻهن تي حڪومت محبت جي ذريعي ڪئي وڃي. ماڻهن کي فوج ۾ نوڪري نه ڪرڻ گھرجي، نه ٽيڪسون ڏيڻ کپن، نه عدالتن کي مڃڻ گھرجي، جيئن موجوده نظام ڦهڪو ڏئي ڪري. هن جا اصول عدم تشدد (اهنسا) ۽ عدم تعاون (اسهڪار) جي ذريعي هندستان ۾ مهاتما گانڌيءَ اپنايا هيا. بين الاقوامي انارڪسٽ ڪانگريسون 1877ع ۽ 1907ع ۾ ڪيون ويون هيون. پر انارڪزم (نراج واد) ڪا مستقل تنظيم ٺاهي نه سگھي. انارڪوسنڊيڪلزم به انارڪزم جي هڪ شاخ هئي ۽ ڪجھه ملڪن ۾ ان جي تنظيم قائم ڪئي وئي هئي. مشهور انگريز اديب هربرٽ ريڊ هڪ انارڪو – سنڊيڪلسٽ هيو. انارڪسٽن، ڪميونسٽن سان ملي اسپين جي خلاف انٽرنيشنل برگيڊ ٺاهي هئي، جنهن ۾ ارنيسٽ هيمنگوي، آندري مالرو، جارج آرويل، ڪرسٽافر ڪاڊويل ۽ ڪرسٽافر اشرووڊ جهڙا اديب ۽ دانشور شامل هئا ۽ هنن اسپين جي شهرن ڪئٽلونيا ۽ بارسيلونا تي ڪجھه وقت قبضو به ڪيو هو، پر پوءِ جڏهن اسٽالن فرانس سان خفيه معاهدو ڪيو ته هن انارڪسٽن کي اڪيلو ڪري ڇڏيو ۽ اهي فرانڪو جي فوج هٿان ماريا ويا. ان دؤر نهايت خوبصورت شاعريءَ کي اتساهيو، جيئن ون – يونٽ خلاف جدوجهد سنڌيءَ شاعريءَ کي اتساهيو هو.
بڪونن، ميخائيل اليگزانڊرووچ، پرنس ڪروپٽڪن، پيٽر اليڪسيوفچ، پروڌان، پيئري جوزف، ٽالسٽاءِ وغيره مختلف قسم جا مشهور انارڪسٽ ٿيا آهن. منهنجي خيال ۾ جي بڪونن ست سال ساندهه جيل ۾ نه رهي ها ته هو ڪميونسٽ انٽرنيشنل تي ڇانئجي وڃي ها.