حاظ شيرازي
(1320ع کان 1389 ع تائين)
فارسيءَ جو غزل گو شاعر هيو. نالو شمس الدين محمد هيس. شيراز ۾ پيدا ٿيو. اوائلي عمر ۾ قرآن مجيد حفظ ڪيائين ۽ دين سان ٻيا تعلق رکندڙ علم پرايائين. انهيءَ دؤر ۾ عربي زبان ۽ ادب سان چڱي واقفيت پيدا ڪيائين، تعليم کان فارغ ٿي معلمي جو پيشو اختيار ڪيائين. هو هڪ مدرسي ۾ تفسير قرآن جو معلم هيو. حافظ کي غزل گوئي ۾ بيحد ڪمال حاصل هيو. آخر ۾ هن پنهنجا غزل ديوان جي صورت ۾ مرتب ڪيا؛ انهن ۾ ڪجھه قصيدا ۽ ننڍا نظم به اضافو ڪري 1379ع ۾ ديوان پورو ڪيائين. انهيءَ ديوان سان حافظ، شيراز کان ٻاهر به مشهور ٿيو. هرمز جي واليءَ توران شاهه ڏاڍي کليءَ دل سان حافظ جي قدرداني ڪئي. ڏکڻ جي مظفري خاندان جي حڪمران محمود شاهه اول جي دؤر ۾ حافظ کي بادشاهه جي وزيرِ عدالت پاران بغداد ۾ اچڻ جي دعوت ڏني وئي، جا هن قبول نه ڪئي.
حافظ جون شاعراڻيون سرگرميون شاهه شجاع جي دؤر ۾ پنهنجي عروج تي هيون. شاهه شجاع 1394ع تي وفات ڪئي. حافظ گھڻا قصيدا ان جي مدح سرائي ۾ لکيا. آخري عمر ۾ حافظ ٻيهر مظفري خاندان جي هڪ مربي منصور سان ملي ويو، جنهن تيمور جي وڃڻ کان پوءِ پارس تي قبضو ڪيو هو. حافظ کي پنهنجي وطن شيراز سان ايڏي دلي محبت هئي جو اڄ به سڀ کي متاثر ڪندڙ آهي. ان ڪري هن شيراز کان ٻاهر وڃڻ نه چاهيو.
حافظ ايران ۾ غزل گو شاعرن ۾ نهايت اعلى مقام رکندو هو. عشق جي واردات بيان ڪرڻ ۾ ڏاڍو محتاط هيو ۽ عرياني کان پرهيز ڪندو هيو. شراب جي سرور، نشاط ۽ طرب جي نغمه سرائي ۾ مشرق ۾ هن جو ڪوئي مثال نٿو ملي. انهيءَ ڪري هن کي دنيا جي عظيم ترين شاعرن ۾ شمار ڪيو ويندو آهي. جنهن جي ثابتي هن جي ديوان جي شرحن مان به ملي ٿي، جي ڪافي تعداد ۾ موجود آهن. حافظ کي پراڻي زماني ۾ پراسرار مقبوليت ملي ۽ ماڻهو هن جي ڪلام مان فال ڪڍندا هيا ۽ پنهنجي رهنمائي حاصل ڪندا هيا ۽ هن کي ”لسان الغيب“ جي لقب سان ياد ڪندا هيا.
هن جي ڪلام ۾ عجيب رواني آهي، جنهن جو فيض احمد فيض جي شاعريءَ تي ڏاڍو اثر آهي. هونءَ ته هن جو اثر گوئٽي جهڙي جرمنيءَ جي عظيم شاعر تي به هيو، جنهن جرمن زبان ۾ غزل لکيا ها، جا مغربي ادب ۾ هڪ بلڪل نئين ڳالهه هئي ۽ هن جي ڪتاب جو نالو ئي ادبي ديوان هو. حافظ شريعت جي سخت گيريءَ جي دؤر ۾ لکيو هو:
فاش مي گويم و از گفتهء خود دلشادم
بندهء عشقم و ازهر دو جهان آزادم
(مان کليو ڳالهائي رهيو آهيان ۽ جيڪي چوان ٿو انهيءَ تي خوش آهيان؛ مان عشق جو بندو آهيان ۽ ٻنهي جهانن کان آزاد آهيان.)
جمال ابڙي مون کي ٻڌايو ته جڏهن خمينيءَ جي اقتدار ۾ اچڻ کانپوءِ ايراني نوجوان نه رڳو خيام جي قبر تي بوٽ سان پير رکي فوٽو ڪڍرائي رهيا ها پر حافظ جي قبر تي به ائين ڪري رهيا ها، تڏهن هن مزار کان ڪجھه پري پنهنجو جوتو لاهي رکيو ۽ دعا جا هٿ کنيا ته ٻن ٽن ايراني نوجوانن کائنس پڇيو تون مسلمان آهين يا سُني آهين. خمينيءَ جي دور ۾ ٿوري ڪٽ سٽ سان فردوسيءَ جو شاهنامو ته ٻيهر ڇاپيو ويو آهي، پر خبر نه آهي ته ديوانِ حافظ ٻيهر ڇاپيو ويو آهي يا نه؟