لورڪا
فاشزم دنيا جي بدترين نظامِ حڪومت کي جنم ڏئي ٿي. جرمنيءَ ۾ هٽلر، اٽليءَ ۾ مسولنيءَ ۽ اسپين ۾ جرنل فرانڪو اتان جي نوجوانن کي پُرفريب نعرا ڏئي، تعصب ۽ نسل پرستيءَ ڏانهن آماده ڪيو، ۽ جنگ جي آڙاهه ۾ وچڙائي ڇڏيو. ٻي جنگ عظيم ۾ نه رڳو ڪيئي شهر تباهه ڪيا ويا، پر لکين ماڻهو ماريا ويا. نتيجو نازي ۽ فاشي قوتن جي شڪست ۾ نڪتو ۽ اٽليءَ ۾ شڪست کان پوءِ مسولنيءَ جو لاش چونڪ تي اونڌو لڙڪايو ويو ۽ هٽلر جنگ جي خاتمي کان ٿورو اڳ پنهنجي زال ايوابران سان سائنائيڊ کائي خودڪشي ڪئي ۽ گوئبلز ٻنهي جي لاشن تي پيٽرول ڇڙڪائي تيلي ڏني ۽ لاش پوري ڇڏيا ۽ تاريخ نويس اڃان تائين ڳوليندا رهيا آهن ته هُو ڪٿي پوريا ويا ها. ائين ضرور آهي ته جنرل فرانڪو ڊگھي عمر گذاري پنهنجي طبي موت مُئو، خدا هن کي سزا ڇو نه ڏني. اهو ڪيئن چئجي ! فاشزم انساني دليون پٿر ڪري ڇڏيون هيون. مسولنيءَ پنهنجي نياڻيءَ ڪائونٽ ڪيانو کي سازش جي الزام ۾ فائرنگ اسڪئاڊ جي سامهون ڏئي مارايو ۽ هٽلر پنهنجي پياري ساٿيءَ جنرل هملر تي غدايءَ جو شڪ رکي هُن کي خودڪشيءَ تي مجبور ڪيو، نيورمبرگ مقدمي ۾ اچي، جي راز فاش ڪيا ويا، انهن انسان ذات کي اهو سوچي حيران ڪري ڇڏيو ته انسان اهڙو وحشي درندو به ٿي سگھندو آهي. هٽلر ۽ مسولني ٻئي ڏاڍا چڱا مقرر هيا ۽ تقرير کان پوءِ عوام کي ايئن کنڀي وٺندا ها، جيئن عقاب جھرڪيءَ کي کنڀي وٺندو آهي. ڳياڙي هڻڻ به وڏو فن آهي . عوام ته رڳو ڪياڙي کنهندا آهن.
اسپين جو عظيم شاعر لورڪا، جنهن فاشزم ۽ پنهنجي دؤر جي نعري بازيءَ کي پنهنجي ادبي تخليق ذريعي رد ڏنو، نيٺ فاشسٽن هٿان ماريو ويو.
لورڪا جي زندگيءَ تي هڪ خوبصورت ناول لکيو ويو آهي. ”لورڪا جو قتل“ The assassination of Garica Lorca لورڪا جو پورو نالو گارشيا لورڪا هو. ان ناول تي پهرين باب جي مٿان هن جو هڪ شعر لکيل آهي:
Give him alms, woman, for nothing in life can equal the agony of being blind in Granada.
(ترجمو: هن کي خيرات ڏي ڇو ته غرناطا ۾ انڌي هجڻ کان زياده اذيت ڪابه ٿي نه ٿي سگھي.)
غرناطا لورڪا جو شهر هو، جتي هو ماريو ويو هو. اتي فرانڪو جا فاشي سپاهي انڌا ٿي قتل و غارت ڪري رهيا ها. ”انهن کي پيار جي خيرات جي ضرورت هئي.“ ان ڪتاب تي اسپين ۾ بندش وڌي وئي هئي ۽ ويجھڙائيءَ ۾ ان جو ترجمو انگريزيءَ ۾ ڪيو ويو آهي. مشهور اديب آرٿر ڪوئسلر، جو ان وقت لزبن ۽ فرانڪو جو قيدي هو، ان پنهنجي ڊائري ”لزبن ڊائري“ جي نالي سان لکي آهي، جنهن ۾ ڏيکاريو اٿائين ته فرانڪو جا ماتحت جيلن ۾ قيدين سان ڪهڙيون عقوبتون ڪندا ها. اهڙي اذيت ناڪ ماحول ۾ لورڪا پنهنجي قتل جي اڳ ڪٿي ڪئي هئي، جا ڏيکاري ٿي ته ڪيئن شاعر جي دل تي مستقبل جا پاڇاوان پوندا آهن. شاعر جي ڪرشمه ساز شخصيت سياست دان کان گھڻو وقت اڳ ۾ مستقبل کي ڏسي سگھندي آهي. گھڻو ڪري ان وقت هن جي اظهار ۾ ابهام هوندو آهي. پر لورڪا جڏهن پنهنجي موت جي باري ۾ لکيو ته ان ۾ ڪوبه ابهام نه هو، هن لکيو ته: ”مون محسوس ڪيو ته مون کي قتل ڪيو ويو آهي. هُو مون لاءِ ڪئفي، قبرستان ۽ ديوليون ڳوليندا رهيا، انهن شراب جا ڊرم ۽ الماريو ڏٺيون، انهن ٽن هڏاون پڃرن کان سونا ڏند ڦريا، پر مون کي ڳولي نه سگھيا. هو مون کي ڪڏهن به ڳولي نه سگھيا، ڪڏهن به نه.“
لورڪا کي غرناطا جي پهاڙين تي ڪُٺو ويو هو، پر هن جو لاش ڪوئي به تلاش نه ڪري سگھيو. هسپانوي شاعر ۽ ڊراما نويس لورڪا جو مون تي ڪافي اثر آهي. هن جي شاعري جي انگريزي ترجمي جي آخر ۾ هن جي فن تي هڪ خوبصورت تبصرو به شامل آهي. جيئن ٿر جي ڀيلن، ڪولهين ۽ مينگھواڙن جي رقص جا منهنجي شاعري ۾ پڙاڏا آهن، ايئن اسپين جي جپسين جي زندگي لورڪا جي شاعري تي اثر انداز آهي. چون ٿا ته جپسي اصل سنڌ جي شهر جاتيءَ جا هئا. مون هندستان جي اخبار ۾ هڪ سنڌي هندو محقق جو مضمون پڙهيو هو، جنهن لکيو هو ته جپسين جي ٻوليءَ ۾ اٽڪل ٽي سؤ سنڌي لفظ ساڳيءَ معنى سان ملن ٿا. جنهن سان اهي سنڌيءَ ۾ استعمال ٿين ٿا. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ هڪ سنڌي موسيقي تي تصنيف ۾ موسيقار عبد العزيز جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن هسپانوي موسيقي ۾ ”سر راڻو“ ۽ ”سر معذوري“ ڳاتو آهي. هُن جا رڪارڊ يورپ ۾ ڪافي مشهور ٿيا آهن. راڪ هائوس واري سيٺ دولت مهتاڻي جي وڏي ڀاءُ (جنهن کي دادا چوندا ها، پر پورو نالو وسري ٿو وڃي) مون کي ٻُڌايو ته عبدالعزيز کي هنن ئي هن جي ننڍي هوندي اسپين موڪليو هو، جتي راڪ هائوس وارن جي ڪوٺي آهي. اها ڳالهه اسان کي دولت جي وڏي ڀاءُ سيٺ هوتوءَ به ٻڌائي هئي، جڏهن مان ۽ محمد ابراهيم جويو ٿاڻي بولا خان ۾ هُن جي بنگلي تي مهمان ٿي ٽڪيل هياسون.
جڏهن هو ٻن سالن لاءِ نيو يارڪ ويو ته هن هڪ نظمن جو مجموعو ڇپايو جنهن جو نالو ”نيويارڪ ۾ شاعر“ ۽ ٻيا نظم لکيائين. اهو ڪتاب هن جي قتل کان پوءِ 1940ع ۾ ڇاپيو ويو . جڏهن هو اسپين موٽي آيو ته هُن جي گھڻ ڪُنڊي شخصيت ايترو مشهور ٿي چڪي هئي جو هن کي ”بئرڪ“ نالي عوامي ٿيئٽر جو معاون ڊائريڪٽر مقرر ڪيو ويو. ان ۾ ڪيترن ئي شاگردن بهرو ورتو ۽ اسپين جي ڪلاسيڪي ٿيئٽر جي نمائندگي ڪئي. 1933ع ۾ لورڪا لاطيني آمريڪا ۾ بيوناس ايئرس ويو، جتي پنهنجا ڊراما اسٽيج تي آندائين. 1936ع ۾ جنرل فرانڪو جي حمايتن هن کي غرناطا ۾ ناحق قتل ڪري، هن جو لاش لڪائي ڇڏيو. لورڪا جي ڪنهن به سياسي جماعت سان وابستگي نه هئي.
گارشيا لورڪا اندلس ۾ ٺيٺ هسپانوي گھراڻي ۾ 5 جون 1898ع تي ڄائو هو. هن غرناطا يونيورسٽيءَ ۾ قانون ۽ مئڊرڊ يونيورسٽيءَ ۾ ادب ۾ مهارت حاصل ڪئي. ننڍي هوندي ئي هن جي موسيقيءَ ۾ دلچسپي پيدا ٿي. لورڪا کي مصوريءَ لاءِ به ڏات هئي ۽ اسپين جي شهر بارسيلونا ۾ هن جي تصويرن جي نمائش ٿي.
اسپين ۾ خانه جنگي وقت ۽ ان کان پوءِ لورڪا اسپين جو هڪ زبردست عوامي شاعر هو. هو هونءَ ته عوام ۾ مقبول هو، پر هن جي شاعريءَ ۾ آرٽ جي بلندي ۽ يگانگت بي مثال آهي. هن جي شاعريءَ تي ڪجھه همعصر شاعرن، روبن ۽ جمينز جو اثر آهي، پر ان ۾ هن جي انفراديت به لاجواب آهي، (روبن ۽ جمينز جو ذڪر مان پنهنجي مضمون اسپين جي شاعريءَ ۾ ڪندس.) هن ۾ ترنم ۽ عوام مان ورتل اتساهه پنهنجو مٽ پاڻ آهي. جيتوڻيڪ عوامي گيتن مان لورڪا جي شاعريءَ کي اتساهه مليو، پر لورڪا پنهنجي شاعريءَ جي مواد ۽ فارم ۾ انوکا ۽ منفرد تجربا ڪيا. جن سان اسپين گونجي اٿي. هن جي شاعريءَ جو اسلوب Style ايترو هن جي ذات جي تخليق آهي، جو ٻڌڻ سان پڙهندڙ چئي سگھي ٿو ته اها شاعري لورڪا جي آهي. هر عظيم شاعر جي پنهنجي تخليق تي پنهنجي مهر ثبت هوندي آهي ۽ اها هڪ نظر سان سڃاڻي سگھبي آهي، ته اها فلاڻي شاعر جي آهي. ٻوليءَ مان شاعر جي سڃاڻ هر ڪنهن جي ڏات کي نه هوندي آهي . هن جي ٻئي ڪتاب ”گيت“ ۾ موضوع بنهه بدلايا ويا آهن ۽ ان مان به لورڪا جي سڃاڻ آسان آهي. هن جي نظم ”گھوڙي سوار جو گيت“ ۾ به هن جي انوکائپ آهي ۽ ان نظم سان لورڪا جي شاعريءَ ۾ هڪ نئون دؤر شروع ٿئي ٿو، جنهن ۾ هو ماضيءَ جو سارو تجربو سميٽي آيو آهي. اهو گيت اندلس جي ڊرامائي شاعريءَ کي هڪ نئون ترنم ڏئي ٿو. هن جي مترنم فارم هيٺان پنهنجي ڊرامائي تقدير جو تصور آهي، جنهن سان تخليقار جي لونءَ لونءَ لرزي اٿي هوندي.
هو پنهنجي شاعريءَ مان ايئن ٿو نظر اچي، ڄڻ هو موت جي اکين ۾ گھوري رهيو آهي ۽ هن جي جذبات مان موت ٽپڪي رهيو آهي. هو اندلس جي زندگيءَ ۾ جيڪي روزمره جون شيون ۽ منظر آهن، انهن ڏانهن اشارو ڪري ٿو، اسپين جا شهر چٽا پيش ڪري ٿو ۽ ساڳي وقت انهن کي هڪ ماورائي ۽ غير حقيقي دنيا ۾ بدلائي ڇڏي ٿو. جن ۾ عنصري قوتون ان انساني الميي جون واڳون وس ۾ رکن ٿيون، جو انهن جي نگاهه ۾ آهي ۽ ان ڊرامي ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪن ٿيون. آخر ۾ لورڪا پنهنجي تخليق سازيءَ جو رُخ شاعريءَ کان ڊراما ڏانهن موڙيو. 1930ع ۾ هو ٿئيٽر ڏانهن سنجيدگيءَ سان رجوع ٿيو.
هونءَ ته هن جا پنج ڊراما آهن، پر مون فقط ٽي پڙهيا آهن، جي Penguin Series ۾ ڪتابي صورت ۾ ڇپيا آهن ۽ انهن مان ”موچيءَ جي هٿ ڦاڙ زال“ ۽ ”رت هاڻي شادي“ مون کي ڏاڍا وڻيا.
”رت هاڻي شادي“ ۾ ته ڄڻ سنڌي عورت جي تقدير چٽي وئي آهي ۽ ان جو ڊرامائي انداز ايترو خوبصورت آهي، جو هڪ ڀيري مون کي ان جي ترجمي جو خيال آيو هو. 1933ع ۾ اسپين ۾ ٿيئٽر جو نئون دؤر شروع ٿيو، جو اڳ وانگر حقيقت پسندانه ڪونه هو. پر شاعرانه هيو. لورڪا جا ڊراما نه رڳو اسپين ۾ ڪامياب ٿيا، پر جلد ئي انگريزيءَ، فرينچ ۽ ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿيا. لورڪا ٻه الميا به لکيا. 1935ع ۾ شاعريءَ ڏانهن واپس موٽيو ۽ 1938ع ۾ ”ڏاند سان ويڙهه“ (Bull Fighter) تي هُن هڪ خوبصورت نظم لکيو. اهو شخص جو ڏاند سان ويڙهه ۾ ماريو ويو هو، لورڪا جو دوست هو. مون جڏهن اهو نظم پڙهيو تڏهن ان مان مون کي هن جي دوست جو رت ڦوهارا ڪري نڪرندو نظر آيو. هن مهل تائين مون اهڙو ڪوئي نظم نه ڏٺو آهي، جنهن ۾ موت پنهنجي ٻٽ هٽائي ايتري چٽائيءَ سان اکيون اکين ۾ وجھي ڏسندو هجي. ها، مون اڳ امير خسروءَ جو سلطان محمد جي موت تي فارسي جو هڪ نهايت رقت انگيز مرثيو پڙهيو هو، جو غزل جي فارم ۾ آهي. ان مان به موت جي دهشت سج گرهڻ وانگر ڇانئجي ٿي وڃي. روز اياڻا اديب منهنجي ءَ شاعريءَ ۾ موت جي ذڪر مان بيزارگي محسوس ڪندا آهن. جيتوڻيڪ ان ابدي حقيقت تي غور ۽ فڪر به ايترو ادبي اهميت جو حامل آهي. جيترو زندگيءَ سان محبت ۽ وابستگي منهنجي آپيرا ”دودي جي موت“ ۾ آهي. اها ٻه طرفي ڪيفيت واضح طور چٽيل آهي.
لورڪا جي زندگي تي ايان گبسن Ian Gibson جو مٿيون ذڪر ڪيل ڪتاب لکيل آهي، جنهن ۾ لورڪا جي موت جي باري ۾ ڪافي تحقيق ٿيل آهي. مشهور ناول نويس گرهام گرين ان کي هڪ جاسوسي ناول ڪوٺيو هو. ان مان ظاهر آهي، زندگيءَ ۾ لورڪا جي ذاتي رشتن ۽ ڏات ڪافي دشمن پيدا ڪيا ها. دنيا ۾ ورلي ڪو جينيس ٿيو آهي، جنهن جا رت پياڪ ويري ڪونه ٿيا آهن. هر جينيس جي ڏات، ڏات کان وانجھيل تخليقڪار کي ڏنڀيندي آهي . حسد روح جو ڪامڻ آهي. حاسد شاعر ۽ اديب به ٻئي هر حاسد وانگر بي ديدو ٿيندو آهي.
لورڪا سياسي ماڻهو نه هو. هن ساريءَ اسپين کي پنهنجي آغوش ۾ آندو هو. اسپين جون سڀ ترقي پسند تحريڪون ۽ رجعت پسند روايتون هن جي شاعريءَ ۾ ملن ٿيون. هن جي محبت سياست کان ماورا آهي ۽ هن کي اڳرائيءَ، تقليد ۽ تعصب کان سخت نفرت هئي، جا هن جي شاعريءَ مان ڇلڪي رهي آهي. ڪيترن سالن لاءِ هسپانوي حڪومت لورڪا جي قتل کي لڪايو، جيستائين ايان گبسن ان تي تحقيق ڪئي. اهو ڪتاب ان غيض و غضب جو عبرتناڪ داستان آهي، جو هڪ عظيم شاعر جي شخصيت هن جي دشمنن ۾ نفرت پيدا ڪري ٿي ۽ هو هن جي معصوم رت جا پياسا ٿي پون ٿا.