شاهه وليُ الله
(1703ع کان 1762ع تائين)
هن کي عظيم محدث ۽ جيد عالم مڃيو ويندو آهي. هن جي پيءُ جو نالو شاهه عبدالرحيم هيو ۽ پنهنجو اصل نالو عظيم الدين هيس، پر شاهه وليُ الله جي نالي سان مشهوري ماڻيائين. ابتدائي تعليم گھر ۾ حاصل ڪيائين. سانڀر کان پوءِ نقشبندي سلسلي سان واڳجي ويو. والد جي وفات تي 17 سالن جي عمر ۾ هن مسند سنڀالي. ٻه ڀيرا حج ڪيائين ۽ حديث جو علم حاصل ڪيائين. 1722ع ۾ دهليءَ واپس آيو ۽ پنهنجي والد جي قائم ڪيل مدرسي رحيمه ۾ درس و تدريس جو ڪم شروع ڪيائين. وري 1732ع ۾ جڏهن حرمين جي سفر کان واپس آيو ته هن اهي حالتون ڏٺيون، جڏهن هر طرف مرهٽا، سک، نادر شاهه جو حملو، هندي مسلم لاءِ قهر بڻيل هو. شاهه وليُ الله انهن تمام ڪوششن ۾ دلچسپي ورتي، جي هندستان ۾ اسلامي حڪومت کي بچائڻ لاءِ ڪيون ويون. 1737ع ۾ قرآن پاڪ جو فارسيءَ ۾ ترجمو ڪيائين. انسائيڪلو پيڊيا آف اسلام ۾ لکيل آهي ته هن کان پوءِ جيترن به علمي ۽ ادبي تحريڪن جنم ورتو، ان ۾ هن جو وڏو حصو هيو. هن موطا (امام مالڪ) جون ٻه شرحون عربيءَ ۽ فارسيءَ ۾ لکيون. فقه ۽ تصوف جو علم به حاصل ڪيائين ۽ ڪجھه تصنيفون ته خاص طور تصوف تي ”حجة الله بالغه“ لکيائين، جنهن ۾ اسلامي شريعت تي بحث ٿيل آهي. هن قرآن پاڪ جي فارسي ترجمي تي جيڪو ديباچو لکيو هو، ان تي وڏو اختلاف ٿي پيو. ماڻهو هن جي جان جي خلاف ٿي پيا، پر هو طبعي طور گذاري ويو ۽ دهليءَ ۾ دفن ڪيو ويو.
مولانا شاهه عبدالعزيز، مولانا شاهه عبدالقادر، مولانا رفيع الدين، قاضي ثناءُ الله پاڻيپتي، شاهه عبدالغني وغيره هن جي مشهور شاگردن ۾ شامل ڪري سگھجن ٿا.
جڏهن شاهه ولي الله ڄايو هو ته اورنگزيب جي عمر 85 سال هئي ۽ جيتوڻيڪ هُن مرهٽن سان جنگيون ڪيون هُيون، پر هن کي ڪاميابي حاصل نه ٿي هئي. انهيءَ جا ڪيئي سبب هئا، سڀ کان مکيه ڳالهه جا اسلامي حڪومت جي زوال جو سبب هئي، سا مغل اميرن ۽ لشڪرين جي ڪمزوري هئي. سپهه سالارن ۽ سپاهين ۾ آرام طلبي، غداري، فرض نا شناسي ۽ خود غرضيءَ جهڙيون قبيح خصلتون گھر ڪري چڪيون هيون ۽ اخلاقي طرح هو پنهنجن مرهٽن مخالفن کان پٺ تي پيل ها. مرهٽا هڪ زنده قوم ها. مغل فوج ۾ غدار ۽ نمڪ حرام گھڻا ها. 1704ع ۾ اورنگزيب جي هٿان ڏکڻ هندستان جا ڪيئي قلعا نڪري ويا. اڪرام الله رودڪوثر ۾ صفحي 318 تي لکيو آهي ته ”پڇڻ وارا پڇندا ته عجب معاملو آهي، اسلامي هندستان جو سڀ کان وڌيڪ مذهب پرست اقتدار ۾ آهي، هر طرف اهلِ شرع جي ڳالهه مٿي آهي، پر اهي انساني خوبيون، جن جي ڪري مذهب کي مفيد ليکيو ويندو آهي، گُم ٿي ويون آهن ۽ بادشاهه خود چوي ٿو ته سچائي، خدا ترسي ۽ امانت داري ڪمياب آهن.“ ٿوري عرصي ۾ مغليه حڪومت ڊهي ڍير ٿي پئي.