سبطِ حسن
هن سان منهنجي پهرين ملاقات تڏهن ٿي جڏهن نبي بخش کوسو جو غالباً ان وقت ڊائريڪٽر ڪلچر هو، ۽ جو ڪنهن وقت منهنجو جونيئر رهي چڪو هو، ان عوامي ادبي انجمن پاران آرٽس ڪائونسل ۾ مون کي دعوت ڏني ته پنهنجو آپيرا ”ڀڳت سنگهه کي ڦاسي“ اسٽيج تان پڙهان. جڏهن فنڪشن پورو ٿيو، تڏهن هن منهنجي سبطِ حسن سان ملاقات ڪرائي، جو مون کي سعيده گزدر سان گڏ پنهنجي گھر وٺي آيو. جتي فهميده رياض به ويٺي هئي. پهرين ملاقات ۾ ئي اسان دوست ٿي ويا سين. پوءِ ته هُن سان ڪيئي ملاقاتيون ٿيون. هن ۽ سجاد ظهير کي هندستان جي ڪميونسٽ پارٽيءَ وهاڱي کان پوءِ پاڪستان موڪليو هو ته هو وڃي پاڪستان ۾ ڪميونسٽ پارٽي ٺاهن. سجاد سان به منهنجي چڱي واقفيت هئي، پر پوءِ پنڊي سازش ڪيس ۾ هو فيض سان گڏ ٽيپَ کائي ويو. سبطِ حسن به ڪراچيءَ يا لاهور جي اردو حلقن تائين محدود ٿي ويو. ڇاڪاڻ جو اتي اردو زبان جي ويجھو هو ۽ اندرينءَ سنڌ سان يا پاڪستان جي عوام سان ڪوبه رابطو پيدا نه ڪيائين، جنهن لاءِ هو موڪيلو ويو هو. هو ”ليل و نهار“ ۽ پوءِ ”پاڪستاني ادب“ رسالو ڪڍندو هو ۽ اردوءَ جي باري ۾ نهايت حساس هو. پنجاب جي مشهور اديب نجم الحسن سيد سان به هن جو انڪري تڪرار ٿي پيو هو. غالباً 1974 -1975ع ۾ هن مون کي چيو ته اها هن جي غلطي هئي جو هن سنڌي نه سکي ۽ انڪري مان پنهنجا ترجما اردوءَ ۾ ڪيان ۽ اردو ادب کي سنڌي ادب روشناس ڪرايان.
هو نهايت نفيس طبيعت وارو ۽ پُر خلوص انسان هو ۽ هن جي ڪميونزم سان بيحد محبت هئي. مون جڏهن جن جو ڪتاب ”شهرِ نگاران“ پڙهڻ چاهيو (ان وقت ان جي ٻي ايڊيشن نه ڇپي هئي.) تڏهن هن مون کي پنهنجي ذاتي ڪاپي ڏياري موڪلي، ڇو ته هن وٽ ٻي ڪاپي ڪانه هئي. هو هندستان ۾ گذاري ويو ۽ هن جي لاش کي پوءِ ڪراچيءَ ۾ دفنايو ويو. چڱو جو هو ڪميونزم جي خاتمي کان اڳ گذاري ويو نه ته هو ان جي ستياناسيءَ جو دلي صدمو برداشت نه ڪري سگھي ها. هو رحلت وقت اٽڪل 75 ورهين جو هو. هن هيٺيان ڪتاب لکيا آهن، جي مون سڀ پڙهيا آهن:
1. شہر نگاراں
2. ماضی کے مزار
3. پاکستان میں تہذیب کا ارتقا
4. موسیٰ سے مارکس تک
5. انقلابِ ایران
6. نوید فکر
7. کارل مارکس
8. بھگت سنگھ اور اُس کے ساتھی
9. سخن در سخن
10. ادب اور روشن خیالی
11. The battle of ideas in Pakistan
شهرِ نگاران کانپوءِ هن ڪتاب ڪافي تيزيءَ سان لکيا. شايد هن کي زندگيءَ جي خاتمي جو دهو پيو هو. هن فقط هڪ ڌيءَ ڇڏي هئي، جنهن سان هُن جي انتقال بعد منهنجي ملاقات حوري نورانيءَ جي گھر تي ٿي هئي. هو فيض احمد فيض جو گهرو دوست هو. اردوءَ جي ”طلوع افکار“ رسالي هُن تي، فيض تي ۽ منهنجي دوست حسن حميديءَ تي خاص نمبر ڪڍيا آهن جي مون کان هيٺ مٿي ٿي ويا آهن ۽ انڪري هن جي ڄم ۽ موت جي تاريخ نه ڏئي سگھيو آهيان.
”ادب اور روشن خيالي“ ۾ سبطِ حسن جا مضمون آهن، پر اهي هن جي موت کان پوءِ سيد جعفر احمد مرتب ڪيا آهن. ان جي ديباچي تي مٿان منهنجي مرحوم دوست سرور باره بنڪوي جو هڪ شعر ڏنو اٿائين.
جس سے مل کر زندگی سے عشق ہوجائے وہ لوگ
آپ نے شاید نہ دیکھے ہوں مگر ایسے بھی ہیں۔
واقعي سبط حسن، جنهن کي سڀ دوست پيار مان سبطي صاحب چوندا ها، اهڙو ماڻهو هو.