شخصيتون ۽ خاڪا

ھيرا تہ ڏسو

شيخ اياز ھڪ عظيم شاعر آھي، ساڳي وقت سندس نثر پڻ بي مثال آھي. ھن ڪتاب ۾ دنيا جي مختلف شخصيتن تي لکيل انڊلٺي رنگن نما نوٽس سھيڙي ”هيرا تہ ڏسو“ جي ڪتابي روپ ۾ پيش ڪيا ويا آھن.  شيخ اياز جي مطالعي جي رنگيني جا سڀئي رنگ اڄ جي نئين توڙي پراڻي ليکاري لاءِ نئين مطالعاتي سفر جو رستو کوليندا. ڇو تہ بقول شيخ اياز جي تہ ”ڪتين ڪر موڙيا جڏهن جي مھاڳ ۾ ۽ شاعريءَ ۾ ڪيترن ئي اهڙين شخصيتن، تحريڪن تاريخي واقعن ۽ جاين ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جن سان سنڌ جو نئون نسل واقف نہ آهي. ممڪن آهي تہ پوري ننڍي کنڊ جو نئون نسل واقف نہ هجي. ان ڪري مان ڪتاب جي آخر ۾ انھن نالن وغيره تي نوٽ ڏيڻ ٿو چاهيان.“

  • 4.5/5.0
  • 29
  • 4
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • شيخ اياز
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book ھيرا تہ ڏسو

انٽرويو

انٽرويو
اوريانا فلاچي: تاءِ انا مين شاهي دروازي تي مائوءَ جي تصوير برقرار رکي ويندي؟
ڊينگ زيائو پنگ: هائو، هميشه لاءِ. ماضيءَ ۾ چيئرمين مائوءَ جون تمام گھڻيون تصويرون هيون. اهي جتي ڪٿي هيون. اهو مناسب نه هيو ۽ اها ڳالهه چيئرمين مائوءَ جي ڪائي عزت نه ٿي ڏيکاري. اهو درست آهي ته هن (مائوءَ) ڪنهن دؤر ۾ ڪيئي غلطيون ڪيون، پر آخر هو چيني ڪميونسٽ ۽ چين جي عوامي رياست جو اهم بنياد وجھندڙ هو. هن جي عيب ثواب جو ڪاٿو ڪٿڻ وقت، اسان اهو فيصلو ڪيون ٿا، ته هن جي غلطين جي ثانوي حيثيت هئي، جيڪي هن چيني عوام لاءِ ڪيو، سو اَمٽ آهي. اسان چيني پنهنجي دلين ۾ هن کي پارٽيءَ ۽ رياست جو باني سمجھي ڀائيندا رهندا سين.
سوال: اسان مغرب جا ماڻهو ڪيئي ڳالهيون سمجھي نٿا سگھون. سڀني غلطين جو الزام چئن جي ٽولي (gaong of four) تي هنيو ٿو وڃي. مون ٻڌو آهي ته جڏهن چيني ”چئن جي ٽولي“ جي ڳالهه ڪن ٿا، ته پنجئي آڱريون اُڀيون ڪن ٿا؟
جواب: اسان کي چيئرمين جي غلطين ۽ لِن بيائو (مائوءَ جي پوئين زال) ۽ ”چئن جي ٽولي“ جي ڏوهن ۾ فرق ڪرڻ گھرجي. چيئرمين مائوءَ چڱيون ڳالهيون ڪيون. ڪيئي ڀيرا هن پارٽيءَ ۽ حڪومت کي بحران کان بچايو. هن کانسواءِ، چين جا ماڻهو ٻيو نه ته به اوندهه ۾ ٿاڦوڙا هڻندا رهن ها. چيئرمين مائوءَ جي وڏي ۾ وڏي معاونت اها هئي، ته هن مارڪسزم – لينن ازم جا اصول چيني انقلاب جي عملي ڪرت ڪار ۾ شامل ڪيا ها ۽ سُواٽ ڏانهن ويندڙ واٽ ڏيکاري هُيائين. اهو چوڻ گھرجي ته سٺ سال کان اڳ يا پنجاهه جي پڇاڙيءَ ۾ هن جي فڪر اسان کي فتح سان همڪنار ڪيو ۽ هو ۽ هن جا بنيادي اصول بلڪل صحيح هئا. هن چيني انقلاب جي هر پهلوءَ ۾ مارڪسيت –ليننيت کي تخليقي طور استعمال ڪيو هو ۽ هن کي فلسفي، سياسي سائنس، ملٽري سائنس، ادب ۽ آرٽ وغيره تي تخليقي رايا هئا. بدبختيءَ ۾ پنهنجي زندگيءَ جي شام ۾، خا ص طور ثقافتي انقلاب واري دور ۾ هن غلطيون ڪيون ۽ اهي ڪي معمولي غلطيون نه هيون ۽ انهن غلطين اسان جي پارٽيءَ رياست ۽ اسان جي ماڻهن تي مصيبتون آنديون. جيئن توکي معلوم آهي. نيان وارن ڏينهن ۾ اسان چئرمين مائوءَ جا خيال انهيءَ ڪري جدا جدا پس منظر ۾ سموهيا ۽ سهيڙيا، ڇو ته اسين هن جي خيال سان چهٽيا پيا هياسين. ائين برابر آهي ته مائوزي تنگ جو خيال فقط ڪامريڊ مائوءَ پيدا ڪيو هو. پراڻي نسل جي ٻين انقلابين به ان کي ٺاهيو هو ۽ ترقي وٺائي هئي ۽ بنيادي طرح ان ۾ ڪامريڊ مائوءَ جو تفڪر آهي، پر پوءِ به فتح هن جي دور انديشيءَ کي گھٽائي ڇڏيو ۽ هو ساڳو ماڻهو نه رهيو. نتيجو اهو ٿيو ته هن جي پوئين سالن ۾ ڪجھه نامعقول قياس آرايون ۽ اهي روشون جي ٺڪي ٺوڪي نه ڏنيون ويون هيون، خاص ڪري جي کاٻي پاسي واريون هيون، ظهور پذير ٿيون. اهڙيون ڪيئي ڳالهيون ٿيون، جن ۾ هو پنهنجي فڪر جي برخلاف ويو. انهن عمدين ۽ ٺيڪ ٺاڪ رٿن جي برخلاف، جي هن پاڻ پيش ڪيون هيون، ان طريقه ڪار ۽ ڍنگ ڊؤل جي برخلاف، جنهن جو هن پهريائين پاسو کنيو هو. ان وقت هن ۾ حقيقت جي يلغار نه رهي. هن جو ڪار ڪرت جو نمونو درست نه هو. هن ڪهڻي ڪرڻيءَ ۾ جمهوري مرڪزيت تي عمل نه ڪيو. مثال طور هو عوامي ڏس ۾ نه هليو ۽ هو پنهنجيءَ زندگيءَ ۾ پنهنجن خيالن کي ادارن جي صورت ۾ بدلائي نه سگھيو. اها غلطي فقط ڪامريڊ مائوزي تنگ جي نه هئي. ٻيا پراڻي نسل جا انقلابي مون سوڌا به ان ڳالهه جا ذميوار هئا. اسان جي پارٽيءَ ۾ رياست جي زندگيءَ ۾ ڪجھه معمولي اختلاف ۽ غير معتدل واقعا ٿيا، ڪجھه رئيس قبيلي ۽ وڏيرا شاهيءَ (Patriarchal) وانگر طور طريقا اپنايا ويا ۽ فرد جي حمد ثنا عام ٿي وئي، جا عام طور سياسي صحتمند نه رهي. نيٺ اهي ڳالهيون ثقافتي انقلاب ڏانهن وٺي ويون جا هڪ وڏي غلطي هئي.
سوال: اوهان چيو ته پوئين سالن ۾ چيئرمين مائوءَ جي صحت جُھري چڪي هئي، پر ليوشائوءَ جي گرفتاريءَ ۽ قيد ۽ موت وقت ته مائو چڱو ڀلو هو ۽ ٻيون به غلطيون آهن، جن جو احتساب ڪرڻو آهي؟ ڇا اڳتي وڏو ٽپو (Great leap forward) غلطي نه هئي؟ سوويت طور طريقي جو نقل غلطي نه هئي؟ اهي ماضيءَ جو مائوءَ واريون غلطيون ڪيترو پٺتي تائين ڏسون؟ چيئرمين مائوءَ ثقافتي انقلاب مان ڇا چاهيو ٿي؟
جواب: سال پنجاهه (1950) جي آخر ڌاري غلطيون ٿيڻ لڳيون، پر اهو ڏوهه فقط چيئرمين مائوءَ جو نه هو، جيڪي هن جي چوڌاري هئا، اهي به لڙهي ويا. اسان معروضي (Objective) قانونن جي برخلاف ڪم ڪيا ۽ اقتصادي حالت کي اوچتو زور وٺايو. جيئن ته اسان جون داخلي آرزوئون معروضي قانونن جي برخلاف هيون، نقصان اڻ ٽر هو ۽ اوس ٿيڻو هو، پر پوءِ به چيئرمين کي ئي ”اڳتي وڏي ٽپي“ لاءِ ذميوار سمجھڻ گھرجي، پر هن کي اها ڳالهه سمجھڻ ۾ فقط ڪجھه مهينا لڳا ۽ هن اسان کان اڳ ۾ پنهنجي غلطي محسوس ڪئي ۽ ان کي درست ڪرڻ لاءِ اُپاءَ ورتا. سال ٻاهتر (1972) ۾ جڏهن اهي درستيون وجود ۾ آيون هيون، تڏهن هن خود تنقيد ڪئي. پر ماڻهن پورو سبق نه سکيو ۽ انڪري ثقافتي انقلاب ڦاٽ کاڌو. جيستائين چيئرمين مائوءَ جي اميدن جو سوال هو، هن سوچيو هو ته ثقافتي انقلاب سرمائيداريءَ جي واپسيءَ تي روڪ رکندو، پر هن چين جي سچي پچي حالت جو غلط اندازو لڳايو. پهريون ته انقلاب جا نشانا غلط طئي ڪيا ويا ها، جن سبب ”سرمائيداريءَ جا راهرو“ (Capitalist roaders) نوسي لڌا ويا ۽ انهن کي پارٽيءَ تي اقتدار ڏيڻ لاءِ وس ڪيو ويو. جن به رهنما ڪارڪنن کي انقلاب ۾ هٿي ڏني هئي ۽ جن کي عملي تجربو هو، انهن کي هر سطح تي زبرا ڌڪ هنيا ويا ۽ انهن ۾ ڪامريڊ ليو شائوچي به شامل هو. پنهنجي موت کان ٻه ٽي سال اڳ چيئرمين مائوءَ چيو ته ثقافتي انقلاب ٻن سببن ڪري غلط هيو. پهريون سبب اهو ته هر شيءِ کي ڊاٿو ويو (ڪنفيوشس جو مندر به ڊاٿو ويو هو – مصنف) ۽ ٻيو سبب اهو هو ته هڪ ڀرپور خانه جنگي ڇڙي وئي. فقط انهن ٻن سببن تي غور ڪيو وڃي ته نظر ايندو ته ثقافتي انقلاب غلط هو. چيئرمين مائوءَ جي غلطي سياسي غلطي هئي ۽ ننڍي غلطي نه هئي. ٻي طرف ان جو فائدو ٻن انقلاب – وروڌي چنڊال – چؤڪڙين ورتو، جن جا مهندار لن بيائو (مائو جي زال) ۽ ”چئن جو ٽولو“ هيو، جن اقتدار تي قبضي لاءِ سازش ڪئي هئي، انڪري اسان کي چيئرمين مائوءَ جي غلطين ۾ لن بيائو ۽ ”چئن جي ٽولي“ جي ڏوهن جي وچ ۾ سنڌو ڪرڻو پوندو“
سوال: اسان سڀني کي اهو معلوم آهي ته چيئرمين مائوءَ، لن بيائوءَ کي ساڳي نموني پنهنجو جاءِ نشين چونڊيو هو، جيئن هڪ شهنشاهه پنهنجو وارث چونڊيندو آهي؟
جواب: مون انهيءَ جي باري ۾ ئي ارشارو ڪيو آهي، ته اهو غلط طريقو هو، ڪنهن به رهنما لاءِ پنهنجو جاءِ نشين چونڊڻ هڪ جاگيرداراڻو عمل آهي. اهو اسان جي ادارن ۾ خاميءَ جو مثال آهي، جنهن جي باري ۾ مون ٿوري دير اڳ چيو آهي.
سوال: چيئرمين مائوءَ کي ڪيتريءَ حد تائين ذميدار سمجھيو ويندو، جڏهن تون پارٽي جي ايندڙ ڪانگريس ڪوٺائيندين؟
جواب: اسان چيئرمين مائوءَ جي غلطين ۽ هن جي مدد جو ٻيهر معروضي جائزو وٺنداسين. اسان اهو دهرائيندا سين ته هن جي مدد کي بنيادي حيثيت آهي ۽ هن جون غلطيون ٻئي درجي جون آهن. هن جيڪي غلطيون زندگيءَ جي پوئين حصي ۾ ڪيون، اسان انهن جي باري ۾ حقيقت پسنديءَ واري رَوَش اختيار ڪنداسين. اسان مائوزي تنگ جي فڪر کي اڳتي به چُهٽيا رهنداسين، جيڪو هن جي زندگيءَ جي رڳو هڪ حصي جي نمائندگي ڪري ٿو، نه رڳو ماضيءَ ۾ مائوزي تنگ جي فڪر اسان جي رهنمائي ڪئي ۽ آئينده به ڪندو رهندو، پر اهو چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ ۽ اسان جي ملڪ جو خزانو آهي. انڪري ئي اسان چيئرمين مائوءَ جو بُت تاءِ نان مين جي شاهي دروازي وٽ سدائين رکنداسين، جيئن هو اسان جي پارٽيءَ ۽ ملڪ جي علامت هجي. ان کانسواءِ اسان چيئرمين مائوءَ جي خيال کي چُهٽيا رهندا سين. اسان چيئرمين مائوءَ سان اهو نه ڪندا سين جو ڪروشچوف اسٽالن سان ڪيو.
سوال: ڇا اوهان جو مطلب اهو آهي ته چيئرمين جو نالو ايندو، جڏهن ”چئن جي ٽولي “ تي ڪاروائي ڪئي ويندي ۽ اوهان پارٽيءَ جي نئين ڪانگريس ڪندا؟
جواب: هن جو نالو ايندو، نه رڳو ايندڙ ڪانگريس ۾ پر ٻين موقعن تي به. ائين ٻين اڳواڻن سان به ٿيو آهي، پر ڪاروائي وقت ”چئن جو ٽولو“ چيئرمين مائوءَ جي آبروءَ کي ٽِڪو نه لائيندو. ان ۾ شڪ نه آهي ته هو (مائو) انهن کي پنهنجن عهدن تي آڻڻ لاءِ ذميوار هو، پوءِ ”چئن جي ٽولي“ جا ڏوهه ان لاءِ ڪافي آهن، ته هنن کي سزا ڏني وڃي.
سوال : مون ٻڌو آهي ته چيئرمين مائو اڪثر شڪايت ڪندو هو ته تون هن کي ڌيان سان نه ٻڌندو هئين ۽ هو توکي پسند نه ڪندو هو. ڇا اها ڳالهه سچي آهي؟
جواب: هائو، چيئرمين واقعي چيو هو ته مون هن کي ڌيان سان نه ٿي ٻڌو، پر اها ڳالهه رڳو منهنجي باري ۾ نه ڪئي وئي هئي، مون وانگر ٻيا اڳواڻ به هيا. اهي خيال هن جي سنجها سمئه ۾ هن جي روڳي سوچ جو اولڙو آهن. يعني هن وڏيرڪي واٽ ورتي آهي، جنهن کي جاگيردارانه ذهنيت آهي. هن ٻين جي راءِ کي ترت نه ٿي ٻڌو. اسان اهو نه ٿا چئي سگھون ته هن تي ساري تنقيد غلط هئي. هو اهي صحيح رايا ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو، جيڪي مون ۽ ٻين رفيقن هن جي اڳيان پيش ڪيا ها. جمهوري مرڪزيت گھٽائي وئي هئي ۽ اجتماعي رهنمائي به جي ائين هجي ها ته، ثقافتي انقلاب جي اوچتي ڦاٽ لاءِ ٻي ڪهڙي سمجھاڻي ڏئي سگھجي ها.
سوال: چين ۾ فقط هڪ شخصيت هئي. جنهن کي رهڙ نه آئي ۽ اهو وزيراعظم چو – ين – لاءِ هو.. تون انهيءَ ڳالهه جي ڪهڙي سمجھاڻي ڏين ٿو؟
جواب: وزير اعظم چُو اڻٿڪ پورهيو ڪندڙ هو ۽ زندگيءَ ڀر ڪِنجھندو ڪرڪندو گھٽ هو. هو ڏينهن ۾ ٻارنهن ڪلاڪ ڪم ڪندو هو ۽ ڪنهن وقت سورنهن ڪلاڪ يا انهيءَ کان به وڌيڪ. ائين هو ساري زندگي ڪندو رهيو. اسان هڪٻئي جا واقف گھڻو اڳي ٿيا هياسي، جڏهن 1920ع ۾ اسان فرانس ۾ مشاهدي ۽ مطالعي لاءِ گڏجي سفر ڪري رهيا هياسين. مون هن کي پنهنجي وڏي ڀاءُ وانگر ڏٺو آهي. اسان انقلاب جي راهه ساڳي وقت ورتي هئي. هن کي هن جا رفيق ۽ ٻيا ماڻهو ڏاڍي عزت ڏيندا ها. خوش بختيءَ سبب هو ثقافتي انقلاب ڀيري جيئرو رهجي ويو. جڏهن ته اسان کي ٺوڪر هڻي، پٽ تي ڪيرايو ويو. هو ان وقت وڏي مخمصي ۾ هئو ۽ هن ڪيتريون اهڙيون ڳالهيون چيون ۽ ڪيون جي هو چوڻ يا ڪرڻ نه چاهي ها. پر ماڻهن هن کي معاف ڪيو، ڇو ته اهي ڳالهيون هن جون ڪيل يا چيل هجن ها ته هو پاڻ بچي نه وڃي ها ۽ اهو تُرشي ڏياريندڙ ڪردار ڪري ها، جو هن نه ڪيو ۽ جنهن ڇيهو گھٽايو.
سوال: مان نٿي چئي سگھان ته ”ثقافتي انقلاب“ جهڙيون ڀيانڪ ڳالهيون ڪيئن ٽاري سگھجن ٿيون، يا انهن کي وري ٿيڻ کان ڪيئن روڪي سگھجي ٿو؟
جواب: اهو معاملو اسان جي اداري ۾ اٿاري ان کي حل ڪري سگھجي ٿو. انهن مان ڪجھه ماضيءَ ۾ قائم ڪيا ويا ها، جن تي جاگيرداريءَ جو اثر هو ۽ جو انهن جي شخصيت پرستيءَ يا انهن جي وڏيرڪي ٺاٺ ۽ ڪم ڪار جي چال چلت مان يا مکيه عهدن تي، تاحيات فائز رهڻ مان ظاهر آهي. اسان هاڻي ڪوشش ڪري رهيا آهيون ته اهڙيون ڳالهيون وري نه ٿين ۽ پنهنجن ادارن جي نئين سر تعمير ڪري رهيا آهيون. اسان جي ملڪ کي هڪ هزار سال جي جاگيرداريءَ جي تاريخ آهي ۽ قانون جي احترام جي ڪمي آهي. اسان انهن لاءِ ديانتداريءَ سان محنت ڪري رهيا آهيون. رڳو انهيءَ طريقي سان اسان پنهنجو مسئلو حل ڪري سگھون ٿا.
سوال: اوهان کي پڪ آهي ته ڳالهيون اڳي کان وڌيڪ آسان ٿي وينديون، اوهان اهو مقصد ماڻي سگھندؤ جو اوهان پنهنجي اڳيان رکيو آهي؟ مون ٻڌو آهي ته نام نهاد مائوئسٽ (Maoist) اڃا ڇُپيا لڪا وتن. مائوئسٽن مان منهنجي مراد انهن سان آهي، جن ثقافتي انقلاب جي پٺڀرائي ڪئي هئي؟
جواب: ”چئن جي ٽولي“ (Gang of Four) جي اثر کي گھٽ نه سمجھيو وڃي، پر ان ڳالهه کي خيال ۾ رکيو وڃي ته 97 يا 98 سيڪڙو عوام انهن سان، انهن جي ڏوهن سبب شديد نفرت ڪري ٿو. اها ڳالهه انهيءَ تحريڪ مان ظاهر ٿي پئي جا 5 اپريل 1976ع تي تاءِ نان مين اسڪوائر ۾ ڀڙڪي پئي، جڏهن ٽولو اڃا انڌ جي گھوڙي تي سوار هو، چيئرمين مائو سخت بيمار هو، پر وزير اعظم چُو گُذاري ويو هو. 1976ع ۾ ”چئن جي ٽولي“ جي زوال کان پوءِ ۽ خاص ڪري گذريل ٻن سالن ۾ عوام مرڪزي ڪميٽيءَ جي ٽين، چوٿين ۽ پنجينءَ ويهڪ ۾ اسان پنهنجن ادارن کي سڌاري مسئلن جو حل تلاش ڪري رهيا آهيون. ڪيئي تنازعا هاڻي ئي اڀاريا ويا آهن. خاص زور جديد ڳالهين تي ڌيان سان ڪم ڪرڻ تي ڏنو وڃي ٿو ۽ ان ڳالهه عوام جي دل جيتي ورتي آهي. هنن کي سياسي استحڪام ۽ اتحاد جي ضرورت آهي. اهڙين تحرڪن ڪيترن ئي ماڻهن کي ناراض ڪيو. مسلسل تحريڪون قومي تعمير کي ناممڪن بڻائي ڇڏن ٿيون. ان ڪري اسان چئون ٿا ته، عوام اسانجي مهم جي حمايت ڪندو ۽ ”ثقافتي انقلاب“ جهڙي ڳالهه وري نه ٿيندي.
سوال: ”چئن جو ٽولو“ فقط مائوءَ جي موت کان پوءِ گرفتار ٿي سگھيو. انهن جي گرفتاريءَ جو بندوبست ڪنهن ڪيو.؟
جواب: اها هڪ ڪٺي ڪوشش هئي. پهريون ته مان سمجھان ٿو ته ان کي هڪ عوامي بنياد هو، جو 5 جولاءِ، 1976ع واري تحريڪ تي رکيو ويو هو. ”چئن جي ٽولي“ وارا لفظ، پنهنجي موت کان اڳ چيئرمين مائوءَ گھڙيا ها. اسان ٽولي جي خلاف ٻه سال جدوجهد ڪئي. ايستائين ماڻهن هنن کي اصلي روپ ۾ ڏسي ورتو هو. جيتوڻيڪ کين چيئرمين مائو پنهنجو گادي نشين چونڊيو هو. ”چئن جي ٽولي “ هن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو . چيئرمين مائوءَ جي موت کان پوءِ انهيءَ ٽولي اقتدار تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اسان کي ترت ڪارروائيءَ جي ضرورت محسوس ٿي. انهن حالتن کي سياسي بيورو جي ڪامريڊن جي گھڻائي انهيءَ تي ڪارروائي ڪرڻ لاءِ متفق ٿي. هڪ يا ٻه فرد ڪوشش ڪن ها ته ڪافي نه هئي.
ائين ڳالهه ظاهر ڪرڻ ضروري آهي ته ”چئن جي ٽولي“ کان پوءِ ڪجھه اهڙيون ڳالهيون ڪيون ويون، جي چيئرمين مائوءَ جي خيالن کان متضاد هيون. مثال طور چيئرمين مائوءَ جي يادگار لاءِ هال جي تعمير. هن پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ چيو هو ته اسان سڀني کي موت کان پوءِ ساڙيو وڃي ۽ اسان تي ڪوئي مقبرو نه ٺاهيو وڃي. ان ڳالهه تي چيئرمين مائوءَ پهريائين پنهنجي صحيح ڪئي ۽ پوءِ اسان ڪئي. مرڪزي ۽ صوبائي سطح تي سڀني سينيئر آفيسرن صحي ڪئي. اسان وٽ اڃان تائين اهو صحين وارو ڪتاب موجود آهي. ”چئن جي ٽولي “ کي تهس نهس ان لاءِ ڪيو ويو ته ٽِڪاءُ حاصل ڪيو وڃي.
سوا: ڇا ان جي معنى اها آهي ته چيئرمين مائوءَ جو يادگار هال ڊاٿو ويندو؟
جواب: مان ان کي بدلائڻ جي فائدي ۾ نه آهيان. هاڻي جڏهن اهو اتي آهي ته ان کي ڊاهڻ نه گھرجي. پهريون ته ان کي ٺاهڻ نه گھربو هو، پر هاڻي ان کي ڊاهڻ جي ڪري چه مي گويون ٿينديون. ڪيئي ماڻهو ان تي سوچي رهيا آهن ته اسان کي يادگار هال ڊاهڻ گھرجي يا نه. اسان کي اهڙو خيال نه آهي.
سوال: چيو وڃي ٿو ته اوهان نائب وزيراعظم جو عهدو ڇڏيو ٿا؟
جواب: رڳومان استعيفى نه ڏيندس. اڳئين دؤر جا سڀ ڪامريڊ پنهنجا عهدا ڇڏن ٿا. چيئرمين هُئاگيو فينگ (Huo Guofeng) اسٽيٽ ڪائونسل جو وزيراعظم نه رهندو. مرڪزي ڪاميٽيءَ، ڪامريڊ زائو زيانگ (Zhou Zaing) کي انهيءَ عهدي لاءِ تجويز ڪيو آهي. جي اسان پراڻا ڪامريڊ پنهنجن عهدن تي قائم رهنداسين، ته نون جي ترقي روڪجي ويندي. اسان لاءِ اهو مسئلو آهي ته ڪيئن هر سطح تي رهنمائن جي عمر گھٽايون. اسان کي ئي ان ڳالهه ۾ اڳواڻي ڪرڻي پوندي.
اڳ ڪي به لاڳو قائدا قانون نه ها، دراصل مهنداريءَ ڪري سربراهه ماڻهن کي هٽائڻ ۽ نون ماڻهن کي ترقي ڏيڻ آسان هو، اها ادارن جي خامي سٺ واري ڏهاڪي ۾ به ظاهري هئي. ڇاڪاڻ جو ان وقت اسان جو ڦوهه جوڀن هيو. اهو مسئلو فقط انفرادي نه هو پر ان ۾ سارا ادار اچي ٿي ويا. ان جو اسان جي عام نيتيءَ ۽ ان ڳاهه تي اثر آهي ته اسان جديديت حاصل ڪري سگھون ٿا، انڪري اسان چئون ٿا ته اهو جھونن لاءِ بهتر ٿيندو ته حق شناسيءَ جي راهه اختيار ڪن ۽ ٻين لاءِ مثال قائم ڪن.
سوال: مون چين ۾ ٻيون تصويرون ڏٺيون آهن. مون تاءِ نان مين اسڪوائر ۾ مارڪس، اينگلز ۽ لينن جون تصويرون ڏٺيون آهن ۽ خاص ڪري اسٽالن جي. ڇا تون انهن تصويرن کي اتي رکڻ چاهين ٿو؟
جواب: ”ثقافتي انقلاب“ کان اڳ انهن کي اتي رڳو اهم موقعن تي رکيو ويندو هو، پر اها رسم ”ثقافتي انقلاب“ جي وچ ۾ بدلائي وئي، ۽ انهن جي ساندهه نمائش ڪئي وئي. اسان هاڻي پراڻي رسم ڏانهن موٽي ٿا وڃون.
سوال: چار جديد ڳالهيون چين ۾ ٻاهريون ناڻو سيڙائينديون. اها ڳالهه خانگي سيڙپ کي نه همٿائيندي. ڇا ان سان ٿورڙي سرمائيداري نه وڌندي؟
جواب: آخر تجزئي ۾ اسان جي اقتصادي ترقيءَ جا عام اصول چيئرمين مائوءَ ٺاهيا ها، جي ها ته اسان پنهنجي مدد پاڻ ڪيون ۽ ٻاهرينءَ مدد تي گھٽ ڀروسو رکون. اسان ڪيترا به ٻاهرين دنيا سان تعلقات وڌاينداسين ۽ ٻاهرين سيڙپ ڪنداسين، ان جي اهميت تمام ٿوري هوندي ۽ اها اسانجي سوشلسٽ نظام تي اثر انداز نه ٿيندي، جنهن ۾ پيداواري ذريعن جي ملڪيت عوام جي هوندي. ٻاهرين سرمائيڪاري ۽ ٽيڪنالاجي رڳو اسانجي سوشلسٽ معاشري سان گڏوگڏ هلنديون ۽ اسان جي سوشلسٽ پيداواري قوتن کي وڌائينديون . ان ۾ شڪ نه آهي ته اها ڳالهه چين ۾ ڪجھه زوال آميز سرمائيدارانه نظام آڻي. اسان انهيءَ امڪان کان باخبر آهيون. اسان کي ان مان خطرو نه آهي.
سوال: ان جي معنى ته اها ٿي ته پوري سرمائيداري خراب نه آهي؟
جواب: اهو انهيءَ تي مدار ٿو رکي ته اوهان سرمائيداري جي معنى ڪهڙي ٿا وٺو. ڪابه سرمائيداري، جاگيرداريءَ کان بهتر آهي. اسا اهو به چئي ٿا سگھون ته هر ڳالهه جنهن سرمائيداري نظام ۾ ترقي ڪئي آهي، سا سرمائيدارانه نوعيت جي نه آهي. مثال طور ٽيڪنالاجي، سائنس، نه رڳو اهو پر ترقي يافته پيداواري نظام به هڪ سائنس آهي. اهي سڀ ڪنهن به ملڪ يا سماج ۾ ڪارآمد ثابت ٿينديون. اسان ترقي يافته ٽيڪنالاجي هٿ ڪرڻ چاهيون ٿا. پنهنجي سوشلسٽ پيداوار لاءِ سائنس ۽ انتظامي مهارت حاصل ڪرڻ چاهيون ٿا. اهڙين ڳالهين کي ڪوبه طبقاتي ڪردار نه آهي.
سوال: مون کي ياد آهي ته ڪيئي سال اڳ، جڏهن ديهاتي علائقي ۾ خانگي پلاٽن جي باري ۾ مان ڳالهائي رهي هيس، تو اها ڳالهه مڃي هئي ته پيداوار لاءِ ماڻهوءَ جو ذاتي مفاد ضروري آهي. ڇا ان جو اهو مطلب نه آهي ته خود ڪميونزم کي زير بحث آندو وڃي؟
جواب: مارڪس موجب، سوشلزم ڪميونزم جي پهرين حالت (ڊاٻي جي جاءِ) آهي ۽ اها هڪ لنبو تاريخي سفر ڪري ٿي، جنهن ڪري اسان کي انهيءَ اصول تي عمل ڪرڻ گھرجي ته: ”هر ڪنهن کي پنهنجي پورهئي مطابق ملڻ گھرجي“ ۽ ان ڳالهه سان رياست، اجتماعيت ۽ فرد جو مفاد به شامل رکڻ گھرجي. ڇو ته رڳو ان ريت اسان ماڻهن کي پورهئي ۽ سوشلسٽ قوتن جي ترقي لاءِ اتساهي سگھون ٿا. ڪميونزم جي مٿاهينءَ حالت ۾، جڏهن پيداواري قوتون ڪافي ترقي ڪري وينديون، اسان ”هر ڪوئي پنهنجي سگھه موجب کان هر ڪوئي پنهنجي لوڙ تائين“ جي اصول تي عمل ڪنداسين، ذاتي مفاد تي روز بروز وڌيڪ ڌيان ڏنو ويندو ۽ وڌيڪ ذاتي گھرجون پوريون ڪيون وينديون.
سوال: تو چيو ته ٻيا به ها جن مائوزي تنگ جي فڪر ۾ اضافو ڪيو. اهي ڪير ها؟
جواب: اهي اڳين نسل جا انقلابي هئا. مثال طور وزير اعظم چُو اين لاءِ، ڪامريڊ ليو شائو قي ۽ زودي (Zhude) ۽ ٻيا به ڪيئي هئا. ڪيئي سينئر انقلابي تخليق جا اهل ۽ پنهنجيءَ سچ ۾ منفرد آهن.
سوال: تون پنهنجو نالو ڇو ٿو ڇڏي ڏين؟
جواب: مان ايترو اهم نه آهيان. ان ۾ شڪ نه آهي ته مون به ڪجھه ڪم ڪيو آهي. ائين نه هجي ها ته مونکي انقلابي نه سمجھيو وڃي ها.
سوال: جيڪي اسان نه سمجھيو اُهو هي هيو ته: جي ”چئن جو ٽولو“ جيئن تون ٿو چئين، هڪ اقليت هو ۽ سڄو ملڪ انهن جي برخلاف هو ته اهو ڪيئن هيو ته سارو ملڪ، اڳواڻن سميت، هنن جي وس ۾ هيو؟ اهو انڪري ته نه هو ته انهن چئن مان هڪ مائوزي تنگ جي زال هئي ۽ سندس مائوزي تنگ سان تعلقات ايترا گهرا هئا، جو هن کي هٿ لائڻ جي همت ڪنهن ۾ به ڪانه هئي؟
جواب: اهو به هڪ سبب هيو، جيئن مون چيو آهي ته چيئرمين مائوءَ غلطيون ڪيون ۽ انهن غلطين مان هڪ غلطي اها هئي ته هن ٽولي کي استعمال ڪيو ۽ انهن کي اقتدار ۾ آندائين، انهيءَ ٽولي کي وري پنهنجا حواري هيا، انهن پنهنجو وڏو حلقو ٺاهيو، خاص ڪري انهن نادان نوجوانن کي استعمال ڪيو ۽ اڳ ۾ آندو، انهن جي پويان به ڏاڍي خلق هئي.
سوال: ڇا هن مائوزي تنگ کي ايترو انڌو ڪري وڌو هو، جو هو ڏسي نه پئي سگھيو ته ڇا ٿي رهيو آهي؟ ۽ ڇا مائوءَ جي زال ايتري مهم پسند هئي، جيتري راڻي يهونالا (Yehunala) ؟
جواب: زيانگ چنگ مائوزي تنگ جو جھنڊو ڏيکاري ڪيئي برا ڪم ڪيا، پر چيئرمين مائو ۽ زيانگ چنگ ڪيترو ئي وقت هڪٻئي کان علحده رهيا.
سوال: اسان کي ته ان ڳالهه جي خبر ڪانه هئي؟
جواب: زيانگ چنگ چيئرمين مائو جي جھنڊي جي مخالفت ۾ گھٽايو ڪونه، پر چيئرمين مائوءَ هن تي اثرائتي روڪ نه رکي. ان لاءِ هو ذميوار آهي. زيانگ چنگ هڪ ڪني رن هئي، جيڪا به چئن جي ٽولي کي سزا ڏني وئي، اها زياده ليکي نه ويندي. هنن ڪروڙن ماڻهن جو نقصان ڪيو.
سوال: تون زيانگ چنگ جو جائزو ڪيئن لڳائين ٿو؟ هن کي گھڻو اسڪور (Score) ڏين ٿو؟
جواب: ٻُڙي کان به گھٽ. هزار ٻُڙيون، ٻُڙِي کان به گھٽ.
سوال: تون پنهنجو جائزو ڪيئن ٿو لڳائين؟
جواب: مان انهيءَ تي راضي آهيان، جي مو ن کي خامين ۽ خوبين جي معاملي ۾ اڌو اڌ سمجھيو وڃي. پر پنهنجي باري ۾ مان هڪ ڳالهه چئي سگھان ٿو . مون پنهنجو ضمير ساري زندگي صاف رکيو آهي. مهرباني ڪري منهنجا لفظ غور سان ٻڌ: مان به ٿوريون غلطيون ڪيون آهن ۽ ڪامريڊ مائوزي تنگ جي غلطين ۾ منهنجو به حصو آهي، پر اهو چئي سگھجي ٿو ته انهن غلطين ڪرڻ مهل منهنجي نيت صاف هئي. اهڙو ڪوبه نه آهي جو غلطيون نٿو ڪري. اسان ماضيءَ جون سڀئي غلطيون مائوزي تنگ جي سر تي نه مڙهيون. اسان کي هن جي امداد کي اوليت آهي ۽ هن جون غلطيون ثانوي حيثيت رکن ٿيون. اسان چيئرمين مائوءَ جي سوچ مان ڪيئي چڱيون شيون ورثي ۾ وٺنداسين، پر ساڳي وقت هُن جي غلطين جي اپٽار به ڪندا رهندا سين.
(Selected wroks of Deng Xio Ping: Page 326 to 334)
****
انهيءَ ڊينگ، جنهن جو انٽرويو مٿي ڏنو ويو آهي، مائوءَ جي حوارين ”چئن جي ٽولي“ کي ڦاسي ڏئي ڇڏي، جنهن ڳالهه کي سال کان مٿي عرصو ٿي ويو آهي. 20 ڊسمبر 1992ع جي ڊان ۾ آيو هو ته ڊينگ 88 سالن جو ٿي چڪو آهي، پر هن جي صحت سٺي آهي ۽ اقتدار کي اڃا چنبڙيو پيو آهي. هو روس جي سربراهه ييلسن سان نه مليو ۽ ييلسن پنهنجو دورو ملتوي ڪري ماسڪو موٽي ويو. جڏهن يو. ايس. ايس. آر ۾ جمهوريت لاءِ بغاوت ٿي. تڏهن ان جو اثر چين تي به ٿيو ۽ بيجنگ جي تاءِ نان مين اسڪوائر ۾ ڪيئي باغي نوجوان ڪٺا ٿيا، جن کي ٽئنڪن سان مارايو ويو ۽ جمهوريت لاءِ اُڀار کي دٻايو ويو. ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي ته چيني ڪميونسٽ ناشتو ئي ڪوڙ سان ڪندا آهن. ڪميونزم جي فلسفي ۾ سياسي غلطيءَ لاءِ ڪائي معافي نه آهي ۽ ماڻهوءَ جي نيت ڪا شيءَ نه آهي. جي چيئرمين مائو غلطيون ڪيون ۽ انهن جو ذميوار ڊينگ به هو ته هن کي به ”چئن جي ٽولي“ واري سزا اچڻ گھربي هئي، پر ڪميونزم ۾ نه رڳو ڏاڍو گابو آهي، پر ڏاڍو ڏاند آهي، خطرناڪ سڱن وارو!
انسان جڏهن مائوءَ وانگر پاڻ کي عقل ڪُل سمجھي ٿو ۽ قدرت سان گھڻي هٿ چراند ڪري ٿو، ته اهڙا هيبت ناڪ نتيجا نڪرن ٿا جي خواب خيال ۾ نه آهن. مائوءَ جو، اڌ مڻ جو هنداڻو هڪ وقت کائيندو هو، تنهن جو پيٽ ايترو ڀريو جو ڪنهن جي صلاح تي حڪم ڪيائين ته چين ۾ جھرڪين سان جنگ ڪئي وڃي، ڇو ته اهي مٿي کائو هيون ۽ گندگيءَ ۾ آزار جو باعث هيون. ردِ عمل طور ڪروڙين چيني گھٽين ۾ نڪري آيا، تيُون ۽ ٻيا استعمال ۾ ايندڙ ٿانون کڙڪائيندا رهيا ته جيئن اهي پکي هراسجي وڃن. دراصل هنن جو مقصد اهو هو ته انهن کي بار بار اڏائي ايترو ٿڪائجي جو هو ڦهڪو ڏئي ڪرن ۽ مري وڃن. هن سڀني ائين ئي ڪيو. انهيءَ مهم تي روڪ تڏهن پئي جڏهن ملڪ ۾ ڪروڙين سُوٻٽ (Caterpiller) ڦهلجي ويا، جن کي هونءَ جھرڪيون کائي ڇڏينديون هيون. انهن فصل تباهه ڪري ڇڏيا، وڻن کي ويڙهي ويا ۽ ايندڙ ويندڙ تي برسات وانگر ڪريا ٿي.
(ٽائيم – مضمون 28 ڊسمبر 1992)
مون مٿيون مثال به اهو ثابت ڪرڻ لاءِ ڏنو ته آمريت جلدي يا دير سان دماغ ۾ ڪيئي خلل پيدا ڪري ٿي، جي ملڪ قوم ۽ خود آمر جي ستياناسيءَ جو سبب بڻجن ٿا. مائو جي ڳاڙهي ڪتاب تي مٿي ذڪر ڪيل آلبرٽ موريويا جي ڪتاب ۾ طنز ۽ مزاح پڙهڻ جي قابل آهي. مون اهو ڪتاب تڏهن پڙهيو هو جڏهن مائوءَ جي نالي جي تسبيح پڙهي ويندي هئي ۽ ”سرخ ڪتاب“ دنيا جو سڀ کان مقدس سياسي ڪتاب سمجھيو ويندو هو. هاڻي اهو تور تي به گھورڙيا وٺڻ لاءِ تيار ناهن.
”ڪيترن ئي پاڻيءَ جي بُدبُدن جا سِر لهرن، تلوارن
وانگر ڪٽي ڇڏيا آهن.“
(بيدل دهلوي)