والٽ وِٽمئن
(1819ع کان 1892ع تائين)
آمريڪا جو شاعر، صحافي، ۽ مضمون نگار هو. هن تي ايمرسن جو ماورايت ۽ فوقِ عقليت جو تمام گھڻو اثر هيو. هن 1855 ع کان 1856ع تائين پنهنجي شاعريءَ جو مشهور ڪتاب ”گاهه جا پتا“(Leaves of Grass) ڇپايو، جنهن ۾ هن جو مشهور نظم ”پنهنجي پاڻ جو گيت“ (Song of myself) ”چؤواٽو“، ”بروڪن جو پتڻ“ ۽ ”ان پينگھي مان جو سدائين جھولي رهيو آهي“ شامل هيا. هن انهن جون وسيع اشاعتون ڪڍيون، آمريڪا جي خانه جنگيءَ ۾ هن ترس جو رضاڪارانه ڪم ڪيو ۽ پنهنجو ٻيو نظمن جو شاهڪار ”نغاري تي ٺڙڪا“ (Drum Taps) 1865ع ۾ لکيو، پر پوءِ ان کي “Leaves of Grass” ۾ شامل ڪري ڇڏيو. وٽمئن آزاد نظم جو بنياد رکيو ۽ شاعريءَ ۾ آمريڪا جو مخصوص آواز شامل ڪري ڇڏيو، جنهن ۾ هن يو. ايس. اي جي جمهوري قوت کي ساراهيو ۽ جنسي آزادگي ۽ موت تي ڪيئي زوردار نظم لکيا. هو شاعرانه ٻوليءَ ۾ آمريڪا جي مزاج، پاران ڳالهائيندڙ هو.
هو 31 مئي 1819ع ۾ منٽنگٽن، لانگ آئلئنڊ، نيويارڪ جي ڀرسان پيدا ٿيو. وٽمئن جو خاندان، انگلنڊ مان سترهين صديءَ ۾ لڏي آيو هو ۽ مٽنگنٽن ۾ ڪينيڪٽ ويجھو ڄمي ويٺو هو، شاعر جي ڏاڏي کي وڏيون زمينون ۽ غلام هيا، پر هن جي پيءُ کي ويسٽ هلس جي ويجهو ٿوري زمين ورثي ۾ آئي. جتي هن هڪ گھر ٺهرايو، جنهن کي سانڍيو ويو آهي ۽ ان تي ”والٽ وٽمئن جي جنم ڀونءِ“ نالو ڏنو ويو آهي.
شاعر جي ماءُ هڪ ڊچ پوکي ڪندڙ جي ڌيءَ هئي، پر هن جا والدين سامونڊي ماڻهو هيا. ساري زندگي وٽمئن جو لانگ آئلنڊ ۽ خاص ڪري ان جي ساحلن ۽ سمنڊ جي منظرن سان گھرو لڳاءُ رهيو. هن جو رکو ۽ بيزار پيءُ ٿامس پين جو دوست ۽ آدرش وادي فرانسز رائيٽ ۽ رابرٽ اووَن جو مداح هيو، جن هن جي ذهني اؤسر ۽ دانشوارنه آزاديءَ تي گھرو اثر وڌو. جڏهن هن جي عمر چار سال هئي، تڏهن هن جو پيءُ، ماءُ بروڪن لڏي آيا ها. اتي هن پبلڪ اسڪول ۾ ڇهه سال باقاعدي تعليم ورتي. ان کان پوءِ ڪنهن معالج وٽ ٿورو وقت ملازمت ڪئي ۽ ڪنهن قانوني فرم ۾ نوڪر ي ڪئي ۽ نيٺ هڪ پريس ۾ ڪنهن پرنٽر وٽ سيکڙاٽ ٿيو. 15 ورهين جي عمر ۾ هو هڪ لنبو تڙنگو مڙس ٿي ويو ۽ ساماڻل ماڻهوءَ جي هاٺيءَ، چال چلن، چَسُ چشڪو ۽ لاءُ ساءُ پرايائين.
هو لانگ آئلنڊ تي بحث مباحثي جي سوسائٽين ۾ حصو وٺندو هو. (پڙهندڙن جي معلومات لاءِ ٻڌايو ٿو وڃي ته مان به ننڍي هوندي کان وٺي اهڙين سوسائٽين ۾ بهرووٺندو هوس. رام ڄيٺملاڻي، جو هندستان ۾ ڪنهن وقت پرائيم منسٽر وي. پي. سنگھه جي جنتا دل جو شايد اڃا تائين وائيس پريزيڊنٽ آهي، اهو به انهن بحثن ۾ حصو وٺندو هو. مان لا ڪاليج ڪراچيءَ ۾ ٻي سال ۾ ڊيبيٽنگ سوسائٽي جو سيڪريٽري چونڊيو ويو هوس، جتي مون المشرقيءَ کي دعوت ڏئي تقرير ڪرائي هئي جنهن جو ذڪر مان پنهنجي دوست جمال ابڙي جي سوانح حيات ۾ ڪري رهيو آهيان.) سورنهن کان اڪويهن سالن جي عمر تائين هن نيو يارڪ ۾ پرنٽر جي حيثيت ۾ ڪم ڪيو ۽ ٿوري وقت لاءِ ديهاتي اسڪولن ۾ تعليم ڏني، ڪنهن هفتي وار اخبار لاءِ ڪم ڪيو ۽ اخبارن ۾ ڪيئي مضمون لکيا. 1841ع ۾ هو نيويارڪ هليو آيو، جتي نه رڳو ”نئين دنيا“ جي عاليشان آفيس۾ ڪم ڪيائين، پر ڊيموڪرئٽڪ (جمهوري) اميدوارن لاءِ به مهم شروع ڪيائين. 1842ع ۾ هو هڪ جيئاليءَ ۽ چست چالاڪ روزاني اخبار ”ارورا“ جو ايڊيٽر ٿيو. هن جون ڪهاڻيون ۽ نظم، جي هن جي ڪتاب “Leaves of Grass” جي ڀيٽ ۾ ڪجھه به نه آهن، شايع ٿيا. ان کان پوءِ ”ايگل“ جو ايڊيٽر ٿيو ۽ هن ”ڊيموڪرئٽڪ رِويو“ ۾ اخلاقي ۽ جذباتي مضمون شايع ڪرايا. وِٽمئن غلاميءَ جي خلاف به لکيو ۽ ان ڪري هن کي ”ايگل“ جي ادارت تان هٿ ڌوئڻا پيا. ان کان پوءِ ٿوري عرصي ۾ وٽمئن کي Crescent (هلال) جي ادارت سپرد ڪئي وئي. هن اها قبول ڪئي ۽ پنهنجي ڀاءُ سان گڏ ٽرينن ۾ ٽپال گاڏين ۽ آگبوٽن ۾ سفر ڪري، هو نيو آرلينس پهتو، پر اتي هن جو ڀاءُ زياده تر عرصو بيمار رهيو. هن کي ڏاکڻو علائقو ڀانءِ نه پيو، جيتوڻيڪ اڌ صديءَ لاءِ نيو آرلينس ۾ جي نهايت رنگين ۽ رومانوي زندگيءَ تي تبصرا ٿيندا رهيا. ان ڪري وٽمئن مسيسپيءَ موٽِي آيو ۽ گھر پهچي اتي وٽمئن آزاد ڌرتيءَ جي تحريڪ هلائڻ ۾ گھڙي به دير نه وڌي. هن جي اخبار جي هڪ اشاعت ”بروڪلن جو آزاد انسان“ جا 9 سيپٽمبر 1848ع تي نڪتي. ٻي ڏينهن هن جو ڇاپ خانو جلايو ويو ۽ هو نومبر واري اليڪشن کان اڳ اخبار نه ڪڍي سگھيو، جنهن ڪري نيويارڪ اسٽيٽ ۾ ڊيموڪريٽڪ پارٽيءَ هارايو، جيتوڻيڪ انکان پوءِ به هن هڪ سال اخبار کي اينگھايو، پر ”ٻنيون ٻارا جلائيندڙ “ ۽ ”پراڻا موذي ۽ خسيس ماڻهو“ 1849ع ۾ انت هن جي ناڪامي اوس ۽ اَڻٽر بڻائي سگھيا.
هو نيو يارڪ ۽ بروڪلن جي اخبارن ۾ ڪجھه نه ڪجھه لکندو رهيو، پر في الحال ته هن جي ثقافتي زندگي ختم ٿي وئي. هن کي ٻين اخبارن جي ادارت ملي سگھي ها جي هو سمجھوتو ڪري ها، پر هو ڪجھه اصولن جي ڪري ائين ڪري نه سگھيو. ڪيئي سال هو جدا جدا ڌنڌا ڪري ، پنهنجو گذارو ڪندو رهيو. 1885ع ۾ هن پنهنجي عظيم شاعري جي ڪتاب “Leaves of Grass” (گاهه جا پتا) جي اشاعت شروع ڪئي، جا آمريڪا جي شاعريءَ ۾ پهرين عظيم اشاعت ثابت ٿي، ان ۾ ڪل 95 صفحا ها، جن ۾ ڪل ٻارنهن نظم ۽ هڪ عنوان کان سواءِ نهايت طويل مقدمو هيو، جنهن جو پوءِ ”پنهنجي باري ۾ گيت“ جو عنوان رکيائون.
پهرين صفحي ته هن جو نالو نه پر تصوير ڏني وئي، جنهن ۾ هن جي قميص کي اڌ ٻانهون، پورهيت جي پتلون ۽ هڪ ڳوري هئٽ پئي هئي، جا ٽنڊ تي ائين جھڪيل هئي، جيئن بدمعاش جھڪائيندا ها. پهرين نظم ۾ هن پنهنجي باري ۾ لکيو، ”والٽ وِٽمئن، هڪ آمريڪي چيڙهالو، هڪ ڪائنات.....“
ان ڪتاب جو پيش لفظ، جو ننڍي ٽائيپ ۾ هو ۽ ان ۾ ڪيترائي ڳُوڙها ۽ ڳُتيل جملا هيا، هن جي همعصر نه ويڃائي سگھيا ۽ هن جا پڙهندڙن لاءِ ڄڻ ته دٻي ۾ ٺڪريون هيا. پر اڄ ڪلهه هن جي باري ۾ ادبي نظريو سڌو سنئون آهي. ڪيئي ورهيه محب وطن آمريڪي اخبار نويس، اديب ۽ مقرر ڏيهي ساهت لاءِ ٻاڏائي رهيا ها، هڪ قومي ادب لاءِ، جو آمريڪا جي اڪيچار وسيلن (جي هڪ ننڍي عمر واري قوم جي نون اپايل ۽ پاليل ماڻهن جي هٿ وس هيا) سان ٺهڪي اچي ان لاءِ موافق ثابت ٿئي. ”هتي آهن اڻ – گھڙيا، کَڙٻڙيا، کهرا ماڻهو، ڇرڙ ٻُرڙ ڏاڙهيون ۽ وشال ڌرتي ۾ تکو، راٺوڙ سڀاءُ ۽ الغرضائي ۽ بي پروائي، جا دل کي پياري ٿي لڳي. “ وٽمئن پنهنجي ديباچي ۾ چيو. هن جو ادبي پروگرام سماجي، اخلاقي ۽ سياسي هيو. جڏهن ون – يونٽ خلاف تحريڪ هلي رهي هئي، ته هڪ آمريڪي صحافي مون کي چيو هو: ”تون اسان جي وٽ مئن وانگر آهين.“ ان تي مون هن کي چيو هيو: ”پر مان صحافي ته تمام ٿورو وقت رهيو آهيان“ (مان اڳتي قدم رسالو فقط ٽن مهينن لاءِ ڪڍيو هو.) ان تي ان آمريڪي صحافي مون کي چيو هو: ”پر صحافي تُنهنجي مخالفت ته ڏاڍي ٿا ڪن ۽ پوءِ به توکي چُپ ڪرائي نه سگھيا آهن. اها مشابهت ئي ڪافي آهي، ته تون تنگ دل، تنگ نظر ۽ آمرانه قوتن خلاف سينو سپر ڪري بيٺو آهين ۽ جمهوريت جو اَٽر ۾ اَمُر ساٿي آهين.“
”پنهنجي باري ۾ گيت “ ۾ هن ڪجھه اضافا ڪيا. اهو نظم هن پنهنجي باري ۾ گھٽ لکيو هو ۽ ماڻهوءَ جي ”پنهنجي پاڻ“ جي باري ۾ وڌيڪ لکيو هو. ان جو موضوع آهي زندگيءَ جي معنى، پنهنجي خوديءَ جي الوهيت، جسم ۽ روح جو ربط ضبط ۽ لازم ملزومي،، زندگيءَ جي نموني، دستور ۽ ترتيب جي ارتقا، ماڻهوءَ جي تقدس ۽ روح جون مسلسل تبديليون ۽ برابر واريون ترقيون. ڄم، موت ۽ وري ڄم جي سفر ۾ اهي ساڳيا ئي موضوع هڪ ٻئي خوبصورت نظم ”ننڊاکڙا“ ۾ به هيا. هڪ تمثيلي تخيل، هن سنسار ۾ سڀ ننڊاکڙا ماڻهو، ساري ڌرتيءَ تي هٿ ۾ هٿ ڏئي، وهڪ ۾ وڃي رهيا آهن. اهي رات (قبر) ۾ هڪ جهڙا ٿي وڃن ٿا ۽ انهن ۾ ننڊ (موت) وري ٻيهر سگھه پيدا ڪري ٿي ۽ تراوت ۽ اُسترڳي ڏئي ٿي. روح کي ڪجھه وقت لاءِ ڪنڌ مروڙ ڪري يا پاڻيري يا ڪني رت، سان کاري يا بگاڙي نه ٿو سگھجي. پنهنجي مقرر وقت اهو پنهنجيءَ جاءِ تي پهچي وڃي ٿو. چند اديبن مان ايمرسن، جو ان وقت پنهنجي ءَ شهرت جي چوٽيءَ تي هو، ”گاهه جا پتا“ جي عظمت کي سمجھي سگھيو ۽ هن کي اهڙو خط لکيائين.
1858ع ۾ وِٽمئن وري بي روزگار ٿي ويو ۽ پنهنجي ڪتاب جي نئين اشاعت ۾ جُنبي ويو ۽ ان ۾ ڪيئي نوان نظم شامل ڪيائين. 64 – 1860ع واري خانه جنگيءَ کا پوءِ وٽمئن، واشنگٽن ۾ هڪ سرڪاري ڪلرڪ هو، پر محڪمي جي سيڪريٽري هن جي ڪتاب جو مسودو ڏسي هن کي ڊسمس ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ هن کي اٽارني جنرل جي آفيس ۾ نوڪري ملي، جتي هو 1873ع تائين رهيو، جيستائين هن کي اڌ رنگ ٿي پيو. هن جي سرڪاري دوستن هن جي ڪتاب جو چاهه ۽ اتساهه سان بچاءُ ڪيو. هن جي ڪتاب جي چوٿين اشاعت 1867ع ۾ ٿي ۽ 1871ع ۾ پنجين اشاعت ٿي. ان هن جي انگلنڊ ۾ شهرت ڏاڍي وڌائي ۽ اتان جا شاعر ۽ اديب هن جي باقي زندگيءَ لاءِ هن جا مداح ٿي پيا. پر پنهنجي ملڪ ۾ به ڪجھه اديب ۽ نيو يارڪ ۽ فلاڊيلفيا ۾ ڪاروباري دولتمند هن جا مداح ها، جن هن جي بيماريءَ ۾ هن جي مالي مدد ڪئي. 1873ع ۾ هن جي ماءُ گذاري وئي؛ ماءُ سان هن جي غير معمولي محبت هئي. هو انهن شامتن مان چڱيءَ طرح چڱو ڀلو نه ٿيو، پر هن جي آزار ۾ هڪ دوست هن جي دلنوازي ڪئي، جنهن هن جي گفتگو مان نڪتا لکي ورتا. 1876ع ۾ مسز ائنيءَ گلڪرائيٽ، جا هڪ بيوهه هئي، انگلنڊ مان هن وٽ آئي. هن جو وٽمئن سان هن جي شاعري معرفت عشق ٿي ويو هو. ائنيءَ جي وٽمئن جا ڪتاب ڇپايا ها، سي انگلنڊ ۾ ته ڏاڍا هليا، پر آمريڪا ۾ تمام گھٽ هليا، پر وٽمئن جي صحت سڌري پئي ۽ هو ڦٽڙو ٿي پيو ۽ ٻهراڙيءَ جا ڏاڍا چڪر ڏنائين. هن ائنيءَ کي اڳيئي شاديءَ لاءِ معذرت پيش ڪئي هئي. اگھائيءَ ۾ ڪنهن سان اکيون گھڻو اڙائڻ ٺيڪ نه آهن. جيتوڻيڪ اکيون اروڪ ٿين ٿيون ۽ انهن تي ڪيتري به روڪ ڇو نه ڪجي، اهي ائين اڙجي وڃن ٿيون، جيئن پکي اوچتو ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي ويندو آهي. هو ڪوڙڪي ته نه ڏسندو آهي، پر لکيو هن جا پير اوڏانهن ڇڪي ويندو آهي. عشق جهڙو ڪو علاج نه آهي؛ هن جي صحت ايتري ته سڌري جو 1879ع ۾ هو اولهه ۾ ڊينيور تائين ويو ۽ ٻي سال ڪئناڊا جو سفر ڪيائين. 1883ع ۾ ڪئناڊا هن جي جيوني ڇپائي. وٽمئن جي صحت ۾ ايترو ته سڌارو آيو، جو 1881ع ۾ هن پنهنجا سڀ نظم ڪٺا ڪري ، ڪُليات جي صورت ۾، باسٽن ۾ ڇپايا. پر هن جي شعرن تي ايترا ته فحاشيءَ جا الزام لڳايا ويا، جو اشاعت گھر کي هن سان ڪوئي فيصلو ڪري، ڪتابن جي ڦانڊڻي ۽ ورڇ روڪڻي پئي. پوءِ 1883ع ۾ اهو ڪتاب فلاڊيلفيا ۾ ٻيهر ڇپايو ويو. هن جي آتم ڪهاڻي ۽ جنگ ۾ گذاريل سال به ڇاپي هيٺ آندا ويا. باسٽن جي طباع جا اشاعت کان نابري واري هئي، ان ويتر ان لاءِ ذوق شوق وڌائي ڇڏيو ۽ اهو ايترو وڪاميو، جو ان معاوضي مان هن هڪ ننڍو گھر ورتو، جتي هو 1882ع ۾ پنهنجي وفات تائين رهيو. ساري دنيا جي اخبارن هن جي موت جون خبرون ڇاپيون ۽ هن کي عالمي سطح تي مڃتا ملي. اها هئي آمريڪا جي عظيم ترين شاعر جي زندگي، ان جا لوڏا لما، لاهيون چاڙهيون، جھيڙا جھڳڙا، ۽ پوئين سوڀ ۽ برصوابي، جنهن جو مطالعو، منهنجو، زندگيءَ ۾ ويساهه پيدا ڪندو رهندو آهي. آّخر ڏات کي امرتا مُلهه ڏيڻ سوا ته نه ٿي ملي!