مهاتما گانڌي (موهن داس ڪرمچند)
1869ع ۾ ڄائو. 1948ع ۾ هندو شدت پسند تحريڪ جي حاميءَ ۽ ساورڪر جي دوست گوڊسي جي گوليءَ سان ماريو ويو، جنهن وقت هن ورهاڱي کان پوءِ هندو – مسلم رتو ڇاڻ کي بند ڪرائڻ لاءِ ڪوشش پئي ڪئي. ”خدا ڪڏهن به بي اختيار نه آهي. هن جو قانون بي بدل آهي. اسان هُن کي ڄاڻون نه ٿا. نه اسان کي ڪنهن به وقت هن جي مرضي معلوم آهي، تنهن ڪري هن جي اسان لاءِ حدون مقرر ڪيون آهن، سي اسان تسليم ڪيون ٿا ۽ جي اُپاءَ اسان جي وس ۾ آهن، سي ڪيون ٿا.“ (گانڌيءَ جي ڏاهپ ۾ ٿامس ڪير، تان اهو حوالو گانڌيءَ سان منسوب ڪيو آهي.)
هندستان جيڪي به جديد انسان پيد ا ڪيا ، انهن ۾ گانڌيءَ هڪ با اثر شخصيت هو . هُن روايتي هندو مت ۾ ٽالسٽاءِ جا خيال آندا ۽ ان کي اهنسا جي تحريڪ ۾ تبديل ڪيو ۽ هندستان جي آزادي حاصل ڪئي. هن آمريڪا جي نيگرو ليڊر ڊاڪٽر مارٽن ليوٿر ڪنگ (جنهن کي گانڌيءَ وانگر گوليءَ هنئي وئي هئي ۽ جو امن جو نوبل انعام کٽندڙ هو) کي ڏاڍو اتساهيو. پنهنجي آتم ڪهاڻي ”منهنجا سچ سان تجربا“ ۾ گانڌيءَ لکيو آهي: ”ٽالسٽاءِ جي ڪتاب، ”خدا جي شهنشاهيت اوهان جي اندر ۾ آهي“ مون تي زبردست اثر ڪيو. هن مون تي پائنده تاثر ڇڏيو. هن ڪتاب جي آزاد خياليءَ، گھري اخلاق پرستيءَ ۽ سچائيءَ انهن ٻين سڀني ڪتان کي شَهه ڏئي ڇڏي، جي مون ڏکڻ آفريڪا ۾پڙهيا هيا. مون هن جو ڪتاب ”اڳتي ڇا ڪجي“ ۽ ”انجيل جو اختصار“ ۽ ٻيا ڪتاب پڙهيا، جن مون تي نهايت گھرو اثر ڪيو ۽ مون کي هڪ آفاقي محبت جا اَکٽ امڪان نظر آيا“ هو ڪجھه وقت ”ٽالسٽاءِ جي ٻني“ جي نالي سان جاءِ ٺاهي ويٺو ۽ هن اتي تمام سادگيءَ سان زندگي گذاري ۽ ٻارن کي به انهيءَ ٻنيءَ تي تعليم ڏنائين.
1915ع ۾ مهاتما گانڌي، هندستان موٽي آيو ۽ شاعر رابندر ناٿ ٽئگور هن جي مهاتما جي نالي سان آجيان ڪئي ۽ ان کان پوءِ هن تي اهو خطاب پئجي ويو. گانڌي 2 آڪٽوبر 1869ع ۾ پور بندر ۾ پيدا ٿيو ۽ هوستن ٻارن ۾ ننڍي ۾ ننڍو هو. 13 ورهين جي عمر ۾ هن جي شادي ٿي ۽ هو ساري زندگيءَ انهيءَ تي شرمنده رهيو ته هو پنهنجي ننڍي ڪنوار سان ڪيئن هليو. ٽن سالن کان پوءِ هن جو پيءُ مري ويو. جڏهن هو پنهنجي زال سان گڏ ستل هيو ۽ اهو ڏوهه جو احساس ته هن پنهنجي فرض جي بجا آوري نه ڪئي، هن ۾ ساري زندگي رهيو. هو پوءِ پنهنجي زال کستور ٻائيءَ جا زيور وڪڻي انگلنڊ ويو ۽ اتي بئريسٽر جي ڊگري حاصل ڪيائين ۽ 21 ورهين جي عمر ۾ هندستان موٽِي آيو، جتي هن جي وڪالت نه هلي سگھي ۽ ڏکڻ آفريڪا ۾ ڪنهن واپاري فرم جو قانوني مشير بڻجي ويو ۽ اتي اٽڪل 20 سال پنهنجي ڪم ۾ مصروف رهيو. اتي هڪ جج هن کي حڪم ڏنو ته پنهنجو پٽڪو لاهي رکي ۽ هڪ انگريز ريلوي جي فرسٽ ڪلاس گاڏي ۾ گھڙي آيو، جنهن ۾ گانڌي سفر ڪري رهيو هو ۽ هن کي چيائين ته اسان ريلوي جي فرسٽ ڪلاس ۾ ڪنهن ڪاري چمڙي واري کي سفر ڪرڻ نه ڏينداسين ۽ هن کي زوريءَ گاڏي مان لاٿو ويو. اهڙا تلخ تجربا پرائي، گانڌيءَ اهنسا جي تحريڪ سياسي هٿيار ڪري ڪم آندي. 1909ع ۾ گانڌيءَ “Confession of faith” (يقين جو اعتراف) ڪتاب لکيو، جنهن ۾ چيائين ته جرمنيءَ ۽ انگلنڊ ڄڻ ٻئي موت جي درٻار ۾ حاضر هيا. مغربي تهذيب جي ماديت پرستيءَ ۽ فوج ڪشي، ريلوي، ٽيليگراف ۽ ٽيليفون جو نظام سڀ هن جي نظر ۾ منفي ڳالهيون هيون. علاج لاءِ ٽيڪنالاجي به گانڌيءَ جي نظر ۾ منفي هئي ۽ هو اسپتالن کي به چڱيءَ نظر سان نه ڏسندو هو. 1915ع ۾ هو هندستان واپس وريو، جڏهن 40 کان مٿي ٿي چڪو هو ۽ اتي آزادي جي تحريڪ شروع ڪيائين، هو انڊين نيشنل ڪانگريس جو ڪيئي ڀيرا ليڊر ٿيو ۽ عدم تعاون واري تحريڪ ۾، جڏهن هو جج جي اڳيان گرفتاريءَ بعد آندو ويو ته هن چيو ته: ”هو هڪ هاري ۽ ڪوري هو ۽ هڪ هاريءَ جي زندگي انسان ذات لاءِ بهترين هئي.“ هن هارين جي لاءِ تمام گھڻو ڪم ڪيو.
1932ع ۾ هن عوامي تحريڪ هلائي ته ٽيڪس نه ڏنو وڃي؛ ان ڪري هن کي بغاوت جي مقدمي ۾ گرفتار ڪري آندو ويو. هن ڏوهه باسيو ۽ کيس سزا ڏني وئي، پر بيماري سبب کيس ڇڏيو ويو. تنهن کان پوءِ هن لوڻ جي باري ۾ تحريڪ هلائي ۽ هو سمنڊ تائين پيرين پيادل ويو ۽ گورنمينٽ جي لوڻ تي هڪ هٽي ختم ڪرائڻ لاءِ نعرو بلند ڪيائين. هن ڀيري اختياريءَ وارن هن جي تحريڪ کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هو رڳو جيل ڀري سگھيا ۽ آخر موٽ کاڌائون.
هڪ ٻئي مسئلي تي گانڌيءَ پنهنجو مؤقف قيد خاني مان کٽيو، ڇو ته هن تيستائين مرن ورت (fasting un to death) رکيو، جيستائين گورنمينٽ هريجنن جي باري ۾ ووٽ ڏيڻ جو قانون نه ڦِرايو. گانڌيءَ سڀني ڪانفرنسن ۾ 15 آگسٽ 1947ع تائين هڪ اهم شخصيت جو ڪردار ادا ڪيو. ورهاڱي هن کي ڪافي مايوس ڪيو ۽ جڏهن هندو – مسلم فساد ٿيا ۽ لکين ماڻهو ملڪ جي هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ ڀڄڻ لڳا ۽ ڪيئي مرڻ لڳا ته گانڌي اهنسا جو پيغام ڏنو ۽ امن بحال ڪرڻ لاءِ ورت رکيا، پر 30 جنوري 1948ع تي گوڊسي هن کي گولي هڻي ماري وڌو. هن پنهنجي قتل لاءِ معافيءَ جو اشارو ڪيو.
ڪارل مارڪس چيو آهي ته ”فلاسافيءَ جو ڪم فقط دنيا کي سمجھڻ نه آهي، پر ان کي بدلائڻ به آهي.“ ان حساب سان مهاتما گانڌيءَ جو فلسفو رد ڪد کان مٿي هو. ڇاڪاڻ جو هن دنيا ڪافي بدلائي وڌي. پر پنهنجي مخصوص طريقي سان. يو. ايس. ايس. آر جي ٽٽي وڃڻ ۽ ڪميونزم جي ناڪاميابيءَ ۽ ذلت کان پوءِ، گانڌي ازم هڪ متبادل فلسفي طور غور طلب آهي. گانڌيءَ جي نظر ۾ صحيح ذريعا ئي صحيح مقصد حاصل ڪري سگھن ٿا. مان ڀانيان ٿو ته ان ۾ هو بلڪل صحيح هو.
مون کي سوڀي ٻڌايو هو ته بحث ڪندي گانڌي ڪنهن ڪميونسٽ رهنما کان پڇيو هو ته: ”توکي زمين گھڻي آهي؟“ ”پنج سؤ ايڪڙ“ هن جواب ڏنو هو. ”پهرين اها ته هارين ۾ ورهاءِ“ گانڌي کيس چيو هو: ”مون وٽ ڏس ته ڇا آهي، هڪ کير لاءِ ٻڪري، هڪ گلاس، هڪ ڌوتي، هڪ لٺ ۽ هڪ ڪاٺ جي چاکڙي! مان توکان بهتر ڪميونسٽ آهيان.“ اهڙين ڳالهين جي ڪري هن تي مهاتما جو نالو پيو هو ۽ مان ڀانيان ٿو ان نالي ۾ وڌاءُ ڪونه هو.