زيب النساءِ
(10 شوال 1047هجري کان محرم 1114 هجري تائين)
نامور مغل شهزادي، شهنشاهه اورنگزيب جي پهريٺي ڌيءُ، جڏهن هوءَ چئن سالن جي هئي ته اورنگزيب جي معتمد عنايت الله خان جي ماءُ حافظ مريم کي هن جي تعليم لاءِ مقرر ڪيو ويو، جنهن جي ڪوشش سان زيب النساءِ ننڍپڻ ۾ ئي قرآن مجيد حفظ ڪري ورتو. اورنگزيب کي جڏهن اهو اطلاع مليو ته هن زيب النساءِ کي ٽيهه هزار اشرفيون انعام طور ڏنيون. زيب النساءِ ملان جيوڻ کان صرف و نحو (گرامر) جو علم حاصل ڪيو ۽ ملان سعيد اشرف مازندرانيءَ کان ٻيا علم حاصل ڪيا. (مقالاتِ شبلي نعماني).
ملان اشرف، زيب النساءِ کي 14 سال پڙهايو. علم فقه ۽ حديث جي تعليم ڏني، ان کان سواءِ شعر جي ڄاڻ به ڏني. 1073هه ۾ جڏهن اورنگزيب ڪشمير وڃڻ جو ارادو ڪري رهيو هو ته لاهور آيو ۽ بيمار ٿي پيو. انڪري شاهي حرم کي زيب النساءِ سوڌو لاهور ۾ رهڻ جو چڱو موقعو ملي ويو. زيب النساءِ درٻاري سياست کان الڳ رهندي هئي ۽ هميشه علمي ادبي ڪمن ۾ رڌل رهندي هئي. هن جي باري ۾ ڪجھه عشقيه قصا ۽ ڪهاڻيون به مشهور آهن. جيئن: عاقل خان سان عشق. هو سپهه سالار هو ۽ ان عشق سبب اورنگزيب هٿان جيئرو ديڳ ۾ جلايو ويو هو، پر اف به نه ڪئي هيائين. جيتوڻيڪ انسائيڪلوپيڊيا آف اسلام ۾ ته اهڙين ڳالهين جي ڪابه تاريخي شاهدي ڪانه آهي. هونءَ ته زيب النساءِ ساري عمر ڪنواري رهي. مون هن جو ديوانِ مخفي“ تڏهن پڙهيو هو، جڏهن منهنجي عمر 13، 14 سال هئي. شايد اهو ڪتاب به منهنجي بزرگوار جي ڪتابن ۾ هو. هوءَ شعر ضرور چوندي هئي، پر انسائيڪلو پيڊيا آف اسلام جو چوڻ آهي ته هن جو ڪو مجموعو ڪونه ٿو ملي، جيتوڻيڪ اهو مون خود پڙهيو آهي ۽ جنهن مان هڪ شعر جو ترجمو ته هن ڪتاب ۾ ڏنل آهي ۽ ٻيا ڪجھه شعر جي مون کي ياد آهن، هيٺ ڏجن ٿا. هڪ غزل جو ٻيو شعر آهي:
صد بهار آخر شد و برگل بفرقي جاگرفت،
غنچه باغِ دل مان زيبِ دستاري نه شد.
(سوَ بهار پورا ٿي ويا ۽ هر گل پيشانيءَ تي جاءِ والاري، پر اسان جي دل جي باغ جي مکڙي ڪنهن به دستار جي سونهن نه ٿي.)
هن جي ٻئي مشهور غزل جا بند آهن:
بلبل از گل بگزرد چون در چمن بيند مرا،
بت پرستي کي کند گر برهمن بيند مرا،
در سحن مخفي شدم مانِد بو دربرگِ گل،
هرکه دارد ميل ديدن در سخن بيند مرا.
. . . . . . . .
(بلبل گل کي ڇڏي وڃي، جي مون کي چمن ۾ ڏسي،
بت پرستي ڪيئن ڪري جي برهمڻ مون کي ڏسي!
مان پنهنجي سخن ۾ ائين مخفي آهيان، جيئن گل ۾ خوشبو،
جنهن کي ڏسڻو هجي، اهو مونکي سخن ۾ ڏسي!)
. . . . . . .
روايتن موجب، زيب النساءِ سان هڪڙو شعر اهو به منسوب آهي ته جڏهن هوءَ باغ ۾ ٽهلي رهي هئي ۽ هن کي ڳاڙهو لباس پاتل هيو تڏهن عاقل خان هن کي ڏسي شعر جي هڪ سٽ پڙهي هئي:
سرخ پوشي به لبِ بام نظر مي ايد.
(ڳاڙهي لباس واري ڪٽهڙي تي مون کي نظر اچي رهي آهي.)
انهيءَ سٽ جي موٽ ۾ زيب النساءِ کيس جواب ڏنو هو:
نه زاري نه زور و نه به زرمي آيد.
(نه زاريءَ سان، نه زور سان ۽ نه زر سان ٿي اچي)
چيو وڃي ٿو ته زيب النساءِ هڪ مسجد آگري ۾ ۽ هڪ ڪشمير ۾ تعمير ڪرائي هئي . هن دهليءَ ۾ وفات ڪئي ۽ ٽيهه هزاري باغ ۾ دفن ٿي. هن جو مقبرو تيستائين موجود هيو، جيستائين انگريز اتي حڪومت ڄمائي ويا. (سر سيد احمد خان – آثار الثنادين) جڏهن ”راجپوتانا – مالوا“ ريلوي لائين 1885ع ۾ تيار ڪئي وئي ته اهو مقبرو زمين هيٺان اچي ويو. ڪن جو چوڻ آهي ته زيب النساءِ جو مقبرو لاهور ۾ نئين ڪوٽ جي ڀرسان آهي، پر اها ڳالهه درست نه آهي.