بيدل دهلوي
عالمي صاحب دل است اما کسي ”بيدل “ نه شد.
(دنيا ته صاحب دل آهي، پر ڪوئي بيدل نه ٿي سگھيو آهي.)
بيدل دهلويءَ جي پيدائش شاهجهان جي دؤر ۾ ٿي. اورنگزيب عالمگير جي دؤر ۾ مغلن جي شهنشاهيت پنهنجي عروج تي هئي. انهيءَ مان گذري، باقي مغل بادشاهن کان وٺي محمد شاهه رنگيلي تائين، هن سڀ ڪجھه اکين سان ڏٺو. مغليه سلطنت هُن جي ڏسندي پَستيءَ ڏانهن وڃي رهي هئي. هو پرهه جي ڏيئي وانگر ٽم ٽم ڪندو رهيو ۽ بهادر شاهه ظفر جي دؤر ۾ وسامي ويو. بيدل مؤرخ نه هو. هن سوين خوبصورت غزل لکيا، پر هن پنهنجن رُقعات، پنهنجيءَ مثنويءَ، ”چهار عنصر“ ۽ ڪجھه رُباعيات ۾ انهن واقعن ڏانهن اشارو ڪيو آهي، جي هن جي دؤر ۾ رونما ٿيا. پر هو غالب وانگر نثر نويس نه هو ۽ پنهنجي وقت جي عڪاسي گھٽ ڪئي اٿائين. غالب وانگر هو ڪنهن بادشاهه يا وزير جي مدح سرائي به نه ڪندو هو. هو ته انهن کي شيطان وانگر سمجھندو هو. پنهنجي مثنويءَ ۾ چيو اٿائين:
ايکه تعريفِ سلاطين کردهء
مشقِ تعليم شياطين کردهء
(اڙي! تون جو بادشاهن جي ساراهه ڪرين ٿو،
اهو سمجھه ته تنهنجو معلم (تعليم ڏيندڙ) شيطان آهي.)
بيدل ڳالهير ۽ وَڏ – واتيو نه هو. هن جي شاعريءَ ۾ انفس ۽ آفاق (جڳت ۽ سرسٽيءَ) تي ڪافي غور ۽ فڪر آهي. غالب ۽ علامه اقبال ٻئي بيدل کان متاثر هوندا ها. مون ٽنهي جو تقابلي مطالعو ڪيو آهي. غالب ۽ اقبال جي ڪافي شعرن تي بيدل جو اثر آهي. اقبال چوندو هو ته غالب جو ڪلام، غلام هندستان ۾ مقبول آهي، پر اتي بيدل کي ڪوئي نه ٿو ڄاڻي، ۽ افغانستان جي آزاد ملڪ ۾ هن جي تلاوت ٿي رهي آهي. (بيدل جو سوانح نگار خواجه عبدالله اختر.)
مان جڏهن جوانيءَ ۾ سکر ۾ وڪالت ڪندو هوس ته هڪ سيشن جج عزيز الله ميمڻ، سپرنٽينڊنٽ انجنيئر اميد علي قريشي، ڊپٽي سپرنٽينڊنٽ جيل آغلو خان دُرانيءَ سان گڏجي ٽين چوٿين ڏينهن گھوٽڪيءَ جي ڊي. ايس. پيءَ (نالو وسري ٿو وڃي، غالباً غلام اڪبر) جي دعوتن تي ويندو هوس ۽ ٽين چئين بجي رات تائين ناوُ نوش ڪندا هياسين، جيستائين ڪَتيون ڪَر موڙينديون هيون ۽ ڏکڻ جو ٿڌيون هوائون ان اڱڻ ۾ لڳنديون هيون، جتي اسان جي چؤياري ويٺي هوندي هئي. مون لاءِ انهيءَ بئٺڪ ۾ ڇڪ جو ڪارڻ ڊي. ايس. پي جي ديوانِ بيدل سان اَت اڪير هئي. جو هن کي پنهنجي پيءُ ڏنو هو. غالباً هن جي ماءُ ايراني هئي ۽ هن جو پيءُ سنڌي هو. هن جي زال ڪرستان هئي، جا اسان کي واري سان تريل گوشت جون پليٽون ڏيندي هئي ۽ ڊي. ايس. پي، بيدل جو ديوان پڙهندو رهندو هو. مون کان سواءِ هن کي ٻيو ڪوئي سمجھي نه سگھندو هو ۽ ٻيا فقط ڪنڌ ڌوڻڻ سان سندس جھجھي کاتي پيتي جو داد ڏيندا ها. مون لاءِ اهي راتيون حياتيءَ جون وڏيون رنگ رليون هونديون هيون. ڊي. ايس. پي فارسيءَ جو ماهر هو بيدل کي ايراني لهجي ۾ پڙهندو هو. مون کي اڃان تائين بيدل جا ڪيئي شعر ياد آهن ۽ ڪيئي منهنجي تحت الشعور ۾ آهن:
ڇا نه شعر آهي:
ساحل که اصلِ طينش اوُ جوش تشنگي ست
دريا ست درکنار لَبش ترنمي شَودَ
(ڪناري جي سُڀاوَ ۾ اها ڳالهه نه آهي ته هُن جي اُڃ لهي سگھي. جيتوڻيڪ درياهه ان جي ٻَکَ ۾ آهي. ان جا چپ اُڃايل آهن.)
عجب ست گر هَوسَت کشد که به سير سرو و سمن
توز غنچه کم نه د ميده درِ دل کُشا و چمن در آ
پيء آهوانِ رميده خو مپسند زحمتِ جستجو
به خيالِ حلقهء زلفِ او در دل کُشار ختن در آ
(حيرت آهي جي توکي هَوس ڇڪي ته سرو ۽ سمن جي سير تي هلي آءُ، تون خود مکڙيءَ کان گھٽ کڙيل نه آهين، دل جو دروازو کول ۽ چمن ۾ هلي آءُ.
جن هرڻين جي سڀاوَ ۾ رُلڻ ڇُلڻ ۽ ڊُڪ ڊوڙ آهي، انهن پٺيان لڳي پاڻ کي هلاڪ نه ڪر؛ هن جي زلف جي خيال ۾ وڪوڙجي وڃ ۽ ختن ۾ هلي آءُ)
همه عمر با تو قدح زديم و نه رفت رنج خمارِ مي
چه قيامتي ک نه مي رسي ز کنارِ ما به کنارِ ما
(سڄي عمر توسان پيالو پيتو پو به کيپ جو ڏک نه ويو، ڪهڙي قيامت آهين جو منهنجي ڪَڇ مان ”منهنجي ڀاڪر ۾ نٿو اچين.)