ابن رشد (1126ع کان1198 تائين)
عبدالوحيد محمد احمد بن محمد رشد، اسپين جو سڀ کان وڏو عرب فلسفي ۽ سائنسدان هو. طب، فلسفي، فقه ۽ فلڪيات جو وڏو ماهر هو. هو قرطبا ۾ پيدا ٿيو ۽ هن جو پيءُ، ڏاڏو قاضي جي عهدي تي فائز هيا. ابن رشد جي ابتدائي حالتن جي ڄاڻ نه آهي. شايد هن جو ابن طفيل جي درٻار ۾ الموحدون سان تعلق ٿيو هيو ۽ انهن هن کي علم لاءِ اتساهيو هيو. 1169ع ۾ ابن رشد، اسپين ۾ ڪنهن شهر جو قاضي مقرر ٿيو. 1171ع ۾ هو قرطبا جو قاضي القضاة ٿيو. 1182ع ۾ هن کي ابو يعقوب يوسف، مراڪش گھرائي ورتو ۽ پنهنجو خاص طبيب مقرر ڪيو. اتان جا ديني عالم هن کي ملحد سمجھي، هن جي سخت مخالفت ڪندا هيا. جنهن ڪري هو قرطبا موٽي ويو. پر اتي به ڪفر جي فتوائن هن کي جلاوطن ٿيڻ تي مجبور ڪيو. مراڪش جي خليفي به هن جي فلسفي واري تعليم تي پابندي لڳائي، پر ان کان پوءِ وري هن کي پاڻ وٽ گھرائي ورتائين، جتي هو ٿوري عرصي کان پوءِ گذاري ويو.
هن امام غزالي جي جواب ۾ ڪتاب لکيو ۽ ارسطو جي ڪتابن جو شرحون، افلاطون جي ڪتاب ”سياست“ جي شرح ۽ طب تي ”الڪليات“ ڪتاب لکيو. غزاليءَ جي جواب ۾ هن جيڪو ڪتاب لکيو اهو سڀ کان اهميت وارو آهي، ڇو ته ان ۾ هن جي فلسفي ۽ فڪر جي جھلڪ ملي ٿي. ان فڪر جي ڪري نه فقط مسلمان ديني عالم پر عيسائي پادري به هن کي ڪافر سمجھڻ لڳا. دراصل ابن رشد عالمن جي انهيءَ مڪتب سان تعلق رکندو هيو، جي متڪلمين ته نه هئا پر ڇاڪاڻ ته هو عقليت پسند هيو ان ڪري هُن مڃيل عقيدا پنهنجي فلسفي ۾ آندا هيا. ايتري قدر جو الڪندي، فارابي، ابن سينا، ابن ماجا ۽ ابن طفيل وغيره جي انهيءَ سلسلي سان تعلق رکن ٿا. جنهن جي آخري ڪڙي ابن رشد ثابت ٿيو. مشرق ۾ ڇاڪاڻ جو صوفين جو دؤر هيو، يعني ابن عربيءَ جا نظريا مڃيا ٿي ويا ۽ وسطي ملڪن ۾ امام غزاليءَ جا. ان ڪري هن جي فڪر جي خلاف محاذ ٺاهيو هيائون. ابن رشد جهڙا عقليت پسند مفڪر مغرب جي پاند ۾ پناهه وٺندا هيا. اهو ئي سبب آهي جو سائنس ۽ ٽيڪنالوجي ۾ مغرب ۽ تصوف ۾ مشرق وڏي ترقي ڪئي ۽ انهيءَ ۾ پنهنجي سڃاڻ حاصل ڪيائين. ابن رشد جي دعوى هئي ته مذهب جا الهامي اصول عقليت کان سواءِ ۽ باقي هر چيز عقل جي ڪَسوٽي تي پرکجي. انهيءَ طرح سان هن دنيا کي ارسطوءَ جي راهه ڏيکاري ۽ هو ارسطوءَ جو سڀ کان وڏو مفسر ۽ شارح تسليم ڪيو ويو.