فارابي
(870ع کان 990ع تائين)
ابوالنصر محمد ترڪي نسل جو عظيم مسلمان فلسفي هيو ۽ مغرب جي دنيا ۾ ، لاطيني شڪل منجھه Alpharabius (الفا رابيوس) جي نالي سان مشهور آهي. پنهنجي وطن ايران ۽ ترڪستان ۾ علم حاصل ڪيائين ۽ پوءِ قاضي جي عهدي تي مقرر ڪيو ويو. فارابيءَ عربي زبان تڏهن سکي جڏهن بغداد ۾ رهيو. انهيءَ زماني ۾ هن منطق ۽ فلسفي جو مطالعو به ڪيو ۽ يوحنا بن حيلان کان علم پرايائين. خليفي المقتدر جي زماني ۾ دين جا تنگ نظر خيال ڇانيل هيا. فلسفين ۽ آزاد خيال ماڻهن جي خلاف ڪاروايون ٿينديون هيون، انهن جي جبر سبب فارابي بغداد ڇڏي شام ويو، اتي حمداني خاندان جي امير سيف الدولا جي درٻار ۾، جو حلب جو حڪمران هيو هن جي ڪافي عزت ڪئي وئي. انهيءَ جي باوجود فارابيءَ انهيءَ امير کان صرف 4 درهم روزانه قبول ڪندي هن جي پاڇي ۾ اعتبار ۽ شرف جي زندگي بسر ڪئي. هن ڀيري هو امير سان گڏجي دمشق ويو، جتي هو وفات ڪري ويو.
فارابي کي سڪون، تنهائي ۽ عزلت ۾ ويهي ڪم ڪرڻ جو شوق هوندو هيو. گھڻو ڪري هو باغن ۽ باغيچن ۾ گھمندو وتندو هو ۽ اتي ويهندڙ ماڻهن سان ڳالهين جي ڏي وٺ ڪندي نه گھٻرائيندو هيو. هن پنهنجي هڪ نظم ۾ لکيو آهي ”آنءٌ پنهنجي گھر ۾ اڪيلائيءَ جي گوشي ۾ ويٺو آهيان، ڇو ته مون ڏٺو آهي ته زمانو پنهنجو مُنهن موت ۾ وجھي ويٺو آهي. صحبت مان ڪوئي فائدو نه آهي، جيڪي به ماڻهو وڏن عهدن تي آهن، اهي سڀ غم ۽ اندوهه جا شڪار آهن ۽ هر ڪوئي ڪنهن نه ڪنهن درد ۾ مبتلا آهي.“ اسان وٽ فارابيءَ جي زندگيءَ جي باري ۾ معلومات پوري نه آهي، پر اهو طئي آهي ته هو بغداد، حلب، دمشق، ۽ مصر ۾ به رهندو هو ۽ هن هميشه پنهنجو ترڪي لباس ۽ وضع قطع قائم رکي هئي فارابي اسلامي فيلسوفيءَ جو پهريون فيلسوف هو جو نه صرف مغرب جي علمي دنيا ۾ پر مشرق ۾ به ايترو مشهور ٿيو، جيترو ان جو معنوي شاگرد ابن سينا ۽ ابن رشد ٿيا. علمي فڪر جو سلسلو ته الڪندي کان شروع ٿيو، پر حقيقي علم جو بنياد فارابيءَ وڌو ۽ هو اسلامي فلسفي جي مڪتب جي بنياد رکندڙن مان آهي. فارابي خاص طرح علم منطق جي ذريعي علم فلسفي جو مطالعو ڪيو آهي ۽ ان کان پوءِ مابعد الطبيعات (Metaphysics) تي به غور ڪيو اٿائين.
فارابي، ارسطوءَ جون تصنيفون به عربيءَ ۾ ترجمو ڪيون. هن کي علم طب جو به شوق هيو. هو عربي زبان ۾ مشرقي فلسفي جي مڪتب جو باني ۽ اسلامي فلسفي جو مُوجد آهي. هن افلاطون جو به عميق مطالعو ڪيو هو. هو ڪيترن ئي تصنيفن جو منصف آهي. مون کي ياد ٿو پوي ته علامه اقبال ڪٿي شاعريءَ ۾ فارابيءَ جو ذڪر ڪيو آهي. جوانيءَ ۾، مان ۽ غلام رباني، علامه آءِ . آءِ قاضِي جي گھر ويا هياسين جتي ٻين ڪيترين ڳالهين سان گڏ، هن فارابيءَ جو ذڪر به ڪيو ٿي ۽ هن کان متاثر نظر آيو ٿي.